Dawne ortografie, gramatyki i podręczniki języka polskiego
Stanisław Józef Leonard Szober urodził się w 1879 roku w Warszawie, pochodził ze spolszczonej na przełomie XVIII i XIX wieku niemieckiej rodziny Schoberów. W wieku 11 lat osierociał i wraz z młodszym rodzeństwem był wychowywany przez krewnych. Uczęszczał do III Gimnazjum Klasycznego w Warszawie, w którym nauczycielem języka francuskiego był Adam Antoni Kryński. Maturę zdał w 1899 roku i rozpoczął studia w Sekcji Klasycznej Wydziału Historyczno-Filozoficznego Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Studiował językoznawstwo indoeuropejskie pod kierunkiem profesorów Georgija Uljanowa i Aleksandra Pogodina, pogłębiając wiedzę o grece, łacinie, sanskrycie, językach staro-cerkiewno-słowiańskim i litewskim oraz gramatyce porównawczej języków słowiańskich. Prywatnie dokształcał się, chodząc na zajęcia do Jana Karłowicza, który zapoznawał go z zabytkami staropolskimi, gramatyką i historią ojczystego języka. W 1903 roku zyskał stopień kandydata nauk historyczno-filologicznych na podstawie rozprawy O zaimkach w językach indoeuropejskich i kontynuował studia w Moskwie pod kierunkiem Wiktora Porzezińskiego.
W 1905 roku po zdaniu pierwszych egzaminów magisterskich został nauczycielem w szkole Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, prowadził też tajne komplety dla młodzieży rzemieślniczej i robotniczej na Powiślu. Po otwarciu polskich szkół zaczął uczyć w Szkole Realnej im. S. Staszica, w seminarium męskim im. S. Konarskiego i żeńskim im. E. Orzeszkowej, na kursach pedagogiczno-naukowych Leonii Rudzkiej i w Katolickim Związku Kobiet Polskich. W 1908 roku objął po Adamie Kryńskim wykłady z gramatyki historycznej języka polskiego na Wyższych Kursach Naukowych (później Wolna Wszechnica), gdzie wykładał do 1919 roku.
W 1910 roku zyskał stopień magistra w zakresie językoznawstwa indoeuropejskiego, ze szczególnym uwzględnieniem języka litewskiego i jego dialektów. Ze względu na powszechny bojkot szkół rosyjskich odrzucił proponowane mu przez rektora Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego stanowisko docenta i cenzora podręczników litewskich. Szober intensywnie działał w Stowarzyszeniu Nauczycielstwa Polskiego i Polskim Związku Nauczycielskim, do 1915 roku był członkiem Komitetu Redakcyjnego Encyklopedii Wychowawczej. W tym roku otrzymał wykłady z językoznawstwa indoeuropejskiego w nowo otworzonym (za zgodą okupacyjnych władz niemieckich) Uniwersytecie Warszawskim, które prowadził do 1919 roku (do odejścia prof. A. Kryńskiego na emeryturę). Wówczas powołano go na stanowisko profesora nadzwyczajnego filologii polskiej w Katedrze Języka Polskiego (od 1927 – profesor zwyczajny). W 1929 roku (po śmierci prof. W. Porzezińskiego) objął kierownictwo Katedry Językoznawstwa Indoeuropejskiego. Dwukrotnie był wybierany na dziekana Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Warszawskiego (1918/19 i 1921). W tym czasie dojeżdżał na wykłady i ćwiczenia na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W latach trzydziestych kontynuował wcześniejsze prace, wydawał gramatyki dla szkół i zajmował się zagadnieniami z zakresu poprawności języka polskiego.
Był redaktorem lub współredaktorem czasopism: „Prace Filologiczne” (od 1923 roku główny redaktor), „Poradnik Językowy” (współredaktor, od momentu przeniesienia redakcji czasopisma do Warszawy), „Przegląd Akademicki” (1921–1922), „Wychowanie w Domu i w Szkole” (w Komitecie Redakcyjnym w latach 1919–1928). Był członkiem wielu towarzystw: Polskiej Akademii Umiejętności (od 1938 roku jako członek-korespondent), Towarzystwa Naukowego w Lublinie, Komitetu Kasy im. J. Mianowskiego (1919–1922), Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1908 roku, w latach 1926–1928 był sekretarzem generalnym), Instytutu Słowiańskiego w Pradze czeskiej, Towarzystwa Naukowego im. Tarasa Szewczenki we Lwowie (od 1929 roku), prezesem Towarzystwa Krzewienia Poprawności i Kultury Języka. W „Kurierze Warszawskim” prowadził przez wiele lat stałą rubrykę poświęconą poprawności językowej, wygłaszał pogadanki na ten temat w rozgłośni Polskiego Radia.
Wychował i wykształcił rzesze nauczycieli, lecz wypromował jedynie czterech doktorów: Witolda Doroszewskiego, Juliusza Ramberga, Halinę Świderską-Koneczną i Bronisława Wieczorkiewicza.
Zmarł w 1938 roku w Warszawie.
Stanisław Szober napisał wiele gramatyk, większość z nich była kierowana do uczniów szkół podstawowych i gimnazjów, wydał też trzy różne, choć identycznie zatytułowane, Gramatyki języka polskiego. Pierwsze wydanie ukazywało się w częściach w latach 1914–1916 i było przede wszystkim adresowane do nauczycieli szkół średnich, drugie, charakteryzowane poniżej, opublikował w 1923 roku jako podręcznik uniwersytecki, trzecie, całkowicie zmienione i nieukończone, miało być podręcznikiem akademickim i summą wiedzy o współczesnym języku polskim. W 1931 roku ukazały się dwa z czterech [Wieczorkiewicz 1959, 13] planowanych tomów tej ostatniej Gramatyki.
Przedmowa
W Przedmowie do wydania drugiego Gramatyki języka polskiego autor zastrzegł, że różni się ono znacznie od pierwszego: nadal jest to wykład właściwości gramatycznych współczesnej polszczyzny literackiej, ale układ materiału, sposób ujęcia i przedstawienia jest inny niż poprzednio (por. Przedmowa, s. III). Różnice pomiędzy tymi wydaniami uzasadnił zmianą realiów – w latach 1914–1916 nie było jeszcze polskich władz szkolnych i program gramatyki polskiej w szkołach nie był ustalony. Drugie wydanie Gramatyki miało być podręcznikiem uniwersyteckim dla studentów, nauczycieli i miłośników językoznawstwa, a więc tych, którzy „elementarne pojęcia gramatyczne dobrze już sobie przyswoili” (s. III).
Przedmiotem analizy i opisu jest polszczyzna literacka, wyjaśnienia historycznojęzykowe ograniczają się do tych zagadnień, które mogą być przydatne do zrozumienia faktów ze współczesnego języka polskiego i służą jako uzupełnienie interpretacji psychologicznej.
Struktura dzieła
Podręcznik zaczyna się od Przedmowy, po której następuje spis treści, Objaśnienie znaków i Najważniejsze omyłki druku. Na jego treść składają się następujące działy – Nauka o głoskach (s. 1–96), Nauka o znaczeniu wyrazów (s. 97–112), Nauka o budowie wyrazów (s. 113–160), Nauka o odmianie wyrazów (s. 161–312), Nauka o zdaniu (s. 313–364).
Fonetyka
W pierwszym dziale, Nauka o głoskach, wydzielono A. Głosownię opisową, B. Głosownię funkcjonalną (psychofonetykę) i C. Wiadomości z głosowni historycznej.
Na początku wyjaśniono, czym są głoski („głosy składające się na mowę ludzką”, s. 1), tony (dźwięki) i szmery; na czym polegają takie własności głosek jak wysokość głosu, jego natężenie i barwa. Następnie scharakteryzowano narządy mowy: ich wygląd i umiejscowienie oraz funkcję, jaką pełnią te organy w powstawaniu dźwięków, poczynając od płuc, przez tchawicę, krtań, wiązadła głosowe, nagłośnię, aż po nasadę, w której znajdują się jamy: gardłowa, ustna i nosowa. Na s. 3 Gramatyki znajduje się schemat narządów mowy (s. 3).
W zależności od udziału wiązadeł głosowych w powstawaniu dźwięku głoski zostały podzielone na dźwięczne i bezdźwięczne, a w zależności od stopnia otwarcia jamy ustnej na samogłoski★ (głoski dźwięczne otwarte) i spółgłoski (głoski dźwięczne zamknięte lub bezdźwięczne zamknięte). W ówczesnej polszczyźnie ludzi wykształconych istniały, według Szobera, następujące samogłoski: czyste, w których powietrze przechodzi przez jamę ustną ([a], [e], [i], [y], [o], [u]) i nosowe (przy powstawaniu których część powietrza przechodzi przez jamę ustną, a część przez nosową ([ę], [ą]). Autor odróżnił głosy od liter (znaków), których dla polskich samogłosek jest o jedną więcej: wartość dźwiękowa u i ó jest taka sama [u], lecz są inaczej zapisywane (por. s. 12).
Spółgłoski występujące w języku ludzi wykształconych zostały podzielone na dźwięczne ([b], [b’], [v], [v’], [d], [z], [ʒ], [ź], [ʒ́], [ł]★, [l], [r], [ż], [ʒ̇], [g], [g’]), w tym dźwięczne nosowe ([m], [m’], [n], [n’]) i bezdźwięczne ([p], [p’], [f], [f’], [t], [s], [c], [š], [č], [ś], [ć], [k], [k’], [ch], [ch’]). Różnice stopnia zamknięcia jamy ustnej oraz miejsca zamknięcia (czyli zwarcia) powodują, że dzieli się je na zwarte i szczelinowe oraz zwarto-szczelinowe. Szober omówił różnice pomiędzy spółgłoskami uśredniojęzykowionymi (np. [m’], [p’]) a średniojęzykowymi (np. [ś], [ź], [ń]), wprowadził też podział na spółgłoski twarde i miękkie. Tabela z pełną klasyfikacją spółgłosek znajduje się na s. 18 Gramatyki.
Istotne dla czytelnika wydaje się wytłumaczenie, dlaczego w polskim alfabecie znajdują się dwuznaki i jakie są zasady oznaczania w polszczyźnie miękkości (s. 19), a także komentarz dotyczący pisowni dwóch znaków oznaczających ten sam dźwięk (casus rz i ż, ch i h). Zostały wprowadzone terminy zgłoska (sylaba) otwarta i zamknięta, objaśniono, jak w polszczyźnie dzieli się wyrazy na sylaby.
Osobny rozdział Szober poświęcił akcentowi („wyróżnienie jednej jakiejś jednostki fonetycznej z pomiędzy innych podobnych jednostek fonetycznych” s. 22), w którym scharakteryzował różne jego rodzaje: zdaniowy, wyrazowy i zgłoskowy. Ze względu na możliwe podniesienie tonu lub wzmocnienie wydechu akcent podzielił na toniczny (muzykalny, prozodia) bądź wydechowy (dynamiczny, przycisk), właściwy polszczyźnie. Polski akcent wyrazowy to stały przycisk na przedostatniej sylabie; odstępstwa od tej zasady zostały szczegółowo omówione, tak samo jak proklityki i enklityki niemające własnego akcentu.
Kolejne rozdziały traktują o upodobnieniach głosek pod względem dźwięczności, stopnia zamknięcia i miejsca artykulacji. Podział funkcjonalny głosek na podstawowe (twarde) i oboczne (zmiękczone) znajduje się na s. 48. Scharakteryzowane zostały nieczytelne dla współczesnych jakościowe (‘e : o; ‘e : ‘o; e : a; o : ó; ę : ą i in.) i ilościowe wymiany samogłosek (‘e : - ; e : -)★, przy tych ostatnich pojawiło się określenie: e ruchome, a następnie – bez użycia terminu – objaśniono, na czym polega e analogiczne.
Mimo że w Gramatyce zwykle nie przywołuje się terminów z gramatyki historycznej i nie objaśnia istoty dawnych zjawisk, sposób uporządkowania materiału i liczne przykłady umożliwiają zrozumienie różnic między np. apofonią a przegłosem lechickim, wyjaśniają istotę wzdłużenia zastępczego i jego konsekwencje, a także zdradzają wykształcenie autora i głębokie przemyślenie omawianych przez niego zagadnień★, nawet jeśli on sam traktował je marginalnie.
Semantyka i słowotwórstwo
W dziale Nauka o znaczeniu wyrazów zostały scharakteryzowane poszczególne części mowy: rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, czasownik, przysłówek, przyimek, spójnik i partykuła. W kolejnym, opracowanym najszczegółowiej i najdłuższym, Nauka o budowie wyrazów (słowotwórstwo) – budowa wyrazów i ich części składowe wraz z klasyfikacją formalną wyrazów.
Cechą wyróżniającą wyrazy jest to, że „zawsze na coś wskazują lub coś oznaczają” (s. 113), mają strony głoskową (zewnętrzną) i znaczeniową, czyli treść (wewnętrzną). Związek między treścią wyrazu a jego formą brzmieniową jest ustalony przez zwyczaj społeczno-językowy, czyli jest konwencjonalny. Są jednak takie wyrazy, w których da się wyodrębnić cząstkę wskazującą na jego treść. Autor wprowadził termin przyrostek dla „końcowej części wyrazu, występującej w całym szeregu wyrazów i mającej wszędzie jednakowe znaczenie” (s. 115) i przedrostek dla takiej cząstki na początku wyrazu; część wyrazu pozostająca po usunięciu przyrostków, przedrostków i niedająca się dalej podzielić to rdzeń, inaczej zwany pierwiastkiem (s. 115), z którym należy łączyć podstawowe znaczenie wyrazu.
Przyrostki, będące „wykładnikami różnic znaczeniowych wyrazów nazywają się przyrostkami s ł o w o t w ó r c z y m i; te zaś, które są znakami różnic funkcjonalno-syntaktycznych, nazywają się przyrostkami f l e k s y j n y m i. Pierwsze określają znaczenie wyrazu jako części mowy, drugie wskazują na rolę, jaką wyraz odgrywa w zdaniu (…). Część wyrazu, pozostała po usunięciu przyrostka fleksyjnego, tworzy temat (osnowę)” (s. 116). Szober odróżnił budowę słowotwórczą wyrazu od jego budowy fleksyjnej: obok określenia przyrostek fleksyjny stosował termin końcówka. Przedrostki i przyrostki dzielił na martwe, współcześnie niemające wyraźnego znaczenia, oraz żywe (por. s. 119). Wychodząc od budowy słowotwórczej wyrazów, podzielił je na proste i złożone. Wśród prostych znalazły się niepodzielne, składające się z samego rdzenia (inaczej nierozwinięte albo rdzenne), oraz rozwinięte, w których rdzeń łączy się z przedrostkiem lub przyrostkiem. Autor podał też kryteria podziału wyrazów złożonych na zestawienia, zrosty i złożenia (s. 120–121) oraz oddzielił wyrazy odmienne (rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki i czasowniki) od nieodmiennych (przysłówki, przyimki, spójniki, partykuły oraz wykrzykniki).
Charakterystyka rzeczowników rozpoczyna się od omówienia ich przyrostków, po którym następuje klasyfikacja rzeczowników, uwzględniająca ich motywację, znaczenie i formant słowotwórczy:
1. formy pochodne od rzeczowników – tu: zdrobniałe i pieszczotliwe, powiększające i zgrubiałe, osobowe, w tym żeńskie tworzone od męskich, oznaczające miejsce, zbiorowe, materialne, oderwane (dziś abstrakcyjne, niemające liczby mnogiej), oznaczające narzędzie czynności i miejsce czynności,
2. od przymiotników – osobowe, materialne i oderwane,
3. od czasowników – osobowe, narzędzia czynności, miejsce czynności, oderwane,
4. tworzone przez odrzucenie przyrostka lub obcięcie tematu.
Każdy rzeczownik ma swój rodzaj, w liczbie pojedynczej występują męski, żeński i nijaki, w liczbie mnogiej zaś męskoosobowy i rzeczowy (s. 126–127). Rodzaj naturalny jest charakterystyczny dla rzeczowników żywotnych, dla nieżywotnych zaś należy mówić o rodzaju gramatycznym.
W wypadku przymiotników autor zwrócił uwagę na ich stopniowanie (z uwzględnieniem wymian przyrostków, jak w szybki : szybszy i tematów dobry : lepszy itp.) oraz motywację – wyróżnił przyrostki tworzące przymiotniki od rzeczowników, innych przymiotników i czasowników. Wspólnie scharakteryzował zaimki i liczebniki, w tych ostatnich wydzielił: główne, porządkowe, wielorakie, mnożne, zbiorowe i ułamkowe.
Wśród form czasowników zostały wyróżnione odimienne i odczasownikowe, niezależnie potraktowano bezokolicznik oraz imiesłowy: przymiotnikowy i przysłówkowy. Warto zwrócić uwagę, że znalazły się tam trzy imiesłowy przymiotnikowe: czynny współczesny (-ący, -ąca, -ące, np. piszący), czynny przeszły (-ły, -ła, -łe, np. posiwiały, oniemiały) i bierny (-ny, -na, -ne; -‘ony, -‘ona, -‘one, np. czytany, niesiony), oraz dwa przysłówkowe: współczesny i uprzedni (s. 145). Szober scharakteryzował rodzaje czynności, które wskazują na: 1. zakres jej trwania (dokonany i niedokonany), przebieg czasowy★, 2. przebieg ilościowy (jednokrotny i wielokrotny) i jej charakter jakościowy oraz ilościowy (rodzaj rosnący, powielający, efektywny i intensywny) (por. s. 150).
Czasy teraźniejszy, przeszły i przyszły uznano za bezwzględne, a zaprzeszły za względny, gdyż „przez [niego] oznaczamy czynność przeszłą, poprzedzającą jakąś inną czynność przeszłą” (s. 151). Następnie omówiono sposoby tworzenia czasowników wyrażających czynności: dokonane versus niedokonane, trwałe vs. wynikowe, wstępujące vs. zstępujące, ciągłe vs. przemijające, skutkowe vs. zakończone, wielokrotne vs. jednokrotne (s. 152–155).
Wśród przysłówków autor wydzielił formy tworzone od przymiotników, liczebników, przysłówki zaimkowe oraz odrzeczownikowe. W każdej z grup wyróżnił formy proste i złożone; zajął się stopniowaniem tej części mowy. Łącznie przedstawił formy słowotwórcze przyimków, spójników i wykrzykników. Ze względu na pochodzenie przyimki i spójniki zostały podzielone na pierwotne (np. w, z, nad) i pochodne (np. koło, dookoła, podług), a wykrzykniki na właściwe (np. oj!, hej!, bęc!) i pochodne, będące pierwotnie inną częścią mowy (np. przebóg!, biada!).
Fleksja
W dziale poświęconym odmianie wyrazów zostały przedstawione:
A. Odmiana rzeczowników z podziałem na deklinację męską, nijaką, żeńską i mieszaną★ oraz rzeczowniki nieodmienne,
B. Odmiana przymiotników z elementami wiedzy historycznej (Historyczne pochodzenie współczesnych tematów przymiotnikowych),
C. Odmiana zaimków rodzajowych i osobowych,
D. Odmiana liczebników (porządkowych, mnożnych i wielorakich, ułamkowych, zbiorowych i głównych) wraz z elementami wiedzy historycznej (Historyczne pochodzenie współczesnej deklinacji przymiotnikowej),
E. Przegląd ogólny form deklinacyjnych języka polskiego,
F. Odmiana czasowników (koniugacja) – omówiona bardzo dokładnie, wieloaspektowo (s. 249–312), wraz z informacjami o zmianach form werbalnych w historii polszczyzny (Historyczne pochodzenie form koniugacji polskiej i poszczególnych czasów, trybów oraz imiesłowów).
Ad. A.
W części poświęconej fleksji rzeczowników zostały wskazane funkcje pełnione przez nie w zdaniu; rzeczownik może być: 1. podmiotem, 2. orzeczeniem (autor miał na myśli orzeczenie imienne i w jego obrębie orzecznik), 3. przedmiotem (tj. dopełnieniem), 4. przydawką, 5. okolicznikiem oraz – jeśli nie wchodzi w związki z innymi wyrazami w zdaniu – wołaczem (por. s. 161). Każdy przypadek fleksyjny został omówiony osobno i zilustrowany odmianą rzeczowników rodzaju męskiego (na przykładzie wyrazów pasterz i pies) oraz żeńskiego (chata) w liczbie pojedynczej i mnogiej. Szober wprowadził terminy przyrostek przypadkowy / końcówka przypadkowa dla zmieniającej się w deklinacji końcówki oraz osnowa / temat – dla tej części wyrazu, która zostaje po odcięciu końcówki (por. s. 162). Zmiany zachodzące w tematach przypadkowych nazwał wymianą tematów, a takie tematy – obocznymi (np. chat- : chać- w odmianie wyrazu chata, pies- : ps- : pś- – dla wyrazu pies). Przy charakterystyce deklinacji męskiej (twardo- i miękkotematowej) podał wzory odmiany należących do niej rzeczowników; zatrzymał się na historycznych uwarunkowaniach współczesnych tematów rzeczowników męskich i skomentował zmiany zachodzące w końcówkach tej części mowy w historii polszczyzny (s. 172–187). Każdorazowo autor zwracał uwagę na oboczności. Spróbował odróżnić zmianę głosek od jej wymiany, tę ostatnią uznając za zjawisko historyczne, którego efekty są widoczne współcześnie w języku (por. s. 168). W zbliżony sposób Szober scharakteryzował rzeczowniki rodzaju nijakiego (kluczem do opisu były tematy na -o, -e, -ę, a w historii – formy dawnej liczby podwójnej, s. 201) i żeńskiego (tematy samogłoskowe: twarde i miękkie oraz spółgłoskowe) oraz deklinację mieszaną i rzeczowniki nieodmienne.
Ad. B.
Część Odmiana przymiotników zawiera wzory odmiany wybranych formacji oraz przegląd tematów przypadkowych w deklinacji przymiotników. Uwzględnia też ich historię. Czytelnik znajdzie tu informacje o przymiotnikowej odmianie rzeczowników własnych i pospolitych.
Ad. C.
W Odmianie zaimków rodzajowych i osobowych znajduje się wyjaśnienie: „zaimkami nazywamy wyrazy, które wskazują na przedmioty, właściwości przedmiotów i właściwości cech. Zależnie od tych cech dzielimy zaimki na rzeczowne, przymiotne i przysłowne. Z tych trzech klas zaimków, formy fleksyjne mają tylko zaimki rzeczowne i przymiotne, bo zaimki przysłowne (…) są częściami mowy nieodmiennymi” (s. 230). Po nim następują wzory odmiany zaimków rodzajowych i osobowych. Każda z klas liczebników została omówiona osobno, tak też przedstawiono ich historię.
Ad. F.
W charakterystyce czasowników autor wprowadził terminy czasowniki przechodnie i nieprzechodnie, rozróżnił formacje oznaczające czynności (czasowniki czynne) i stany (czasowniki nijakie) (s. 249–250). Koniugacja to odmiana słów osobowych, ale także cały zasób form czasownika (s. 251–252).
Szober zaznaczył, że w czasownikach osobowych wyróżniamy: osoby, tryby, strony, czasy, rodzaje czynności★ i liczby. Bezokoliczniki mają formy strony i rodzaje czynności. Imiesłowy przymiotnikowe odmieniają się przez strony, czasy, rodzaje czynności, przypadki, rodzaje i liczby. W imiesłowach przysłówkowych wyróżniamy formy strony, czasy i rodzaje czynności.
Formy czasownika różnicował w zależności od tego, jak się je tworzy – od tematu czasu teraźniejszego lub przeszłego (s. 257).
Ze względu na końcówki 1. i 2. osoby liczby pojedynczej podzielił polskie czasowniki na cztery koniugacje: -ę, -esz; -ę, -isz (-ysz); -am, -asz; -em, -esz (por. s. 258).
W następnej kolejności omówił szczegółowo wymiany w tematach koniugacyjnych i tematy oboczne – temat oboczny pierwszy wymieniający się w 1. os. lp. i 3. os. lp. (tutaj jeszcze miękkotematowe i twardotematowe) i temat oboczny drugi – w pozostałych formach liczby pojedynczej i mnogiej (zob. s. 259). Zestawił końcówki trybu rozkazującego oraz scharakteryzował sposoby tworzenia poszczególnych imiesłowów i poparł je przykładami. Żeby pokazać prawidłowości w tworzeniu form od tematu czasu przeszłego, wydzielił w tych tematach dwie klasy★ czasowników ze względu na przyrostek kończący temat: są to tematy samogłoskowe i spółgłoskowe. Wśród samogłoskowych dodatkowo zostało wyodrębnionych pięć gromad w zależności od tego, jaka samogłoska kończyła temat w bezokoliczniku i w formie czasu przeszłego. Wyróżnił tematy:
Omówione zostały wymiany morfologiczne (s. 274–278) oraz jakościowe i ilościowe wymiany spółgłosek i samogłosek oraz ich uwarunkowania historyczne (pochylenie samogłosek e i o oraz przegłos).
Szober scharakteryzował poszczególne imiesłowy, sposób ich tworzenia, odmianę (jeśli ją miały) i istnienie ewentualnych form rzeczownikowych (por. s. 280), a także konstrukcje zakończone na -no, -‘ono, -to, genetycznie będące imiesłowami biernymi w formie krótkiej, czyli rzeczownikowej (np. Zdarto żagle). Ponadto zanalizował czasy złożone★: przeszły i zaprzeszły (np. w konstrukcji czytałem był, zginął był) oraz przyszły niedokonany (np. będę czytał / czytać będę), formy trybu przypuszczającego oraz strony bierną i zwrotną.
Autor podzielił formy należące do koniugacji na klasy: proste i złożone, by następnie porównać wzajemny stosunek form z tematem czasu teraźniejszego i przeszłego oraz przedstawić wymiany w poszczególnych koniugacjach (w koniugacji I -ę, -esz wydzielił np. dziewięć klas ze względu na specyfikę tych wymian, w II -ę, -isz dwie takie klasy; w sumie wyróżnił ich 13). Rozpatrzył podobieństwa i różnice w formach niektórych czasowników przyporządkowanych do tych klas – zwłaszcza takich wyrazów, które sprawiają użytkownikom trudności poprawnościowe. Zwykle Szober uzasadniał współczesne niekonsekwencje, cofając się w czasie i tłumacząc, skąd taka forma pochodzi (por. np. iść i szedł, szła na s. 291). Niezależnie od tego omówił Historyczne pochodzenie form koniugacji polskiej – najpierw po kolei scharakteryzował poszczególne koniugacje, a następnie czasy z uwzględnieniem specyfiki końcówek, tryby i imiesłowy.
Składnia
W Nauce o zdaniu objaśniono, jak należy rozumieć termin zdanie, co to jest wyrażenie syntaktyczne (np. promienne słońce; pięknie zachodzi). Wyróżniono trzy klasy zdań ze względu na ich formę: zdania pojedyncze nierozwinięte, pojedyncze rozwinięte i złożone. Następnie została omówiona każda z tych klas z uwzględnieniem sposobów wyrażania podmiotu★, orzeczenia nierozwiniętego★ i formy wyrazów określających: przedmiotów (obiektów)★, przydawek★ i okoliczników★.
Szober przeanalizował wyrazy znajdujące się poza zdaniem, czyli takie, które „nie mają bezpośredniego związku z treścią zdania” (s. 329): wołacze, oznaczające „osoby lub (…) przedmioty, do których mówiący się zwraca” (s. 329), wyrazy i zdania wtrącone, czyli takie, które „wskazują (…) na stosunek osoby mówiącej” do wypowiadanego zdania (s. 329). Zajął się układem wyrazów w zdaniu pojedynczym i sposobami łączenia w nim wyrazów (dziś związki w zdaniu). Wyrazy w zdaniu w zależności od funkcji, jaką pełnią, zostały określone jako podrzędne lub nadrzędne. Związki podrzędne mogą być trojakie: związek rządu, zgody bądź przynależności (s. 347–355). Związki współrzędne odnoszą się do wyrazów względem siebie równorzędnych, odgrywających w zdaniu jednakową rolę. Autor omówił różnice między stroną bierną, czynną i zwrotną oraz sposoby ich tworzenia, scharakteryzował tryby: orzekający, rozkazujący i przypuszczający oraz użycie czasowników dokonanych i niedokonanych.
W następnej kolejności analizie zostały poddane znaczenia poszczególnych przypadków fleksyjnych, które połączono z funkcją, jaką dany wyraz pełni w zdaniu. Przykładowo, mianownik to przypadek niezależny (oznaczający niezależną część zdania), pełniący funkcję podmiotu nierozwiniętego lub części podmiotu rozwiniętego (tzw. podmiot zasadniczy). W mianowniku wyrażamy podmiot logiczno-gramatyczny, w przeciwieństwie do logicznego, który wyrażany jest w przypadkach zależnych. Za pomocą mianownika oznaczane bywają orzeczniki, jednak tutaj, tak jak w wypadku przydawki, istotniejszy od formy przypadka jest związek zgody, gdyż są to zależne części zdania. W zbliżony sposób został omówiony każdy z przypadków (np. wydzielono różne typy danego przypadka)★.
Autor wyjaśnił, jak rozumie zdanie złożone i czym charakteryzują się rodzaje takich zdań: współrzędnie (łączne, wynikowe, przyczynowe, przeciwstawne – zob. s. 377–379) i podrzędnie (ze względu na ich wzajemne relacje wyodrębnił zdania: główne i poboczne★, niezależne i zależne oraz nadrzędne i podrzędne; inny podział uwzględnia relację podrzędny – nadrzędny★). Na koniec scharakteryzował zdanie (współrzędnie i podrzędnie) złożone wieloczłonowe, okresy (z częściami zwanymi poprzednik i następnik) i ich typy, równoważniki zdania (wraz z podtypami: wykrzyknikami, wołaczami i wyrazami bądź wyrażeniami syntaktycznymi) oraz zdania niezupełne i urwane. Na ostatniej stronie Gramatyki zamieścił tabelę, w której podzielił „skończone całości myślowe” (s. 405).
Pierwsze wydanie Gramatyki języka polskiego ukazywało się w Warszawie w częściach: Cz. I. 1) Znaczenie wyrazów. 2) Znaczenie zdań i i ich części. 3) Opis dźwiękowy języka polskiego, 1914; (wyd. 2 – 1918); Cz. II. Rozbiór formalny wyrazów, 1916, Cz. II. Rozbiór form zdania, 1915. Gramatyka języka polskiego w drugim wydaniu „oznaczała postęp pod każdym prawie względem” [Taszycki 1938, 5], była samodzielnym, nowoczesnym, dobrze przemyślanym podręcznikiem uniwersyteckim ujmującym całościowo wiedzę o współczesnej polszczyźnie literackiej.
W wypadku głosowni i nauki o odmianie wyrazów Szober pogłębił informacje współczesne o tło historyczne, co zostało docenione przez środowisko współczesnych mu językoznawców, m.in. W. Taszyckiego [1938], T. Lehra-Spławińskiego [1938], K. Nitscha, który napisał, że książka ta „jest jedyną, z której może poznać porządnie głosownię tak nauczyciel, nie zamierzający studiować gramatyki ściśle naukowo, jak i początkujący, któremu prace ściśle naukowe sprawiają jeszcze pewną trudność” [1923, 61].
O wartości i popularności tego podręcznika świadczy fakt, że został wydany w opracowaniu W. Doroszewskiego (jako wyd. III) w 1953 roku przez Naszą Księgarnię i w wydaniu fototypicznym w 1957 roku, a następnie ukazał się nakładem Państwowego Wydawnictwa Naukowego w latach 1962 i 1969 (wyd. VI). Po ponad ćwierćwieczu nadal nie było gramatyki, która mogłaby zastąpić podręcznik S. Szobera.
Powojenne opracowanie Gramatyki języka polskiego (z 1923 roku) przez W. Doroszewskiego dotyczyło: 1. uwydatnienia społecznego charakteru głoski, 2. zmiany podziału głosek miękkich, 3. modyfikacji podejścia do upodobnień, 4. uwydatnienia łączności między fonetyką opisową a funkcjonalną, 5. oparcia analizy słowotwórczej na dwudzielnej budowie wyrazu, 6. zmianie podziału typów słowotwórczych, aby był zgodny z zasadą logiczno-syntaktyczną (z realnoznaczeniowej), 7. skróceniu rozdziału dotyczącego rodzajów czasowników, 8. dopasowaniu przykładów do realiów Polski Ludowej [por. Doroszewski 1969, V–VI].
Stanisław Szober przez całe życie związany był z Warszawą: tu się urodził, uczył, pracował i zmarł. Pochowany jest na Starych Powązkach.
W. Porzeziński [1923, 402–406; 1927, 67–69] krytykował Szobera za nadmierny psychologizm, któremu dawał on wyraz w wielu pracach, m.in. w Zarysie językoznawstwa. Zwracali też na to uwagę filozofowie, np. Maria Ossowska [1925, 258–272].
Szober miał świadomość, że nauka o języku polskim domaga się gruntownej reformy, zarówno jeśli chodzi o metody nauczania, jak i treści (teorię, terminologię, układ rzeczowy), a ponieważ miał długoletnie doświadczenie dydaktyczne wyniesione z różnych szkół jeszcze sprzed I wojny światowej, zaczął pisać pierwszy ze swoich podręczników do gramatyki i liczne prace metodyczne, np. Gramatyka w szkole średniej, jej zadania, metoda, program, teoria i zakres wykładu, Zasady nauczania języka polskiego w zakresie szkoły powszechnej i gimnazjum niższego (I wyd. 1920), Nauka o języku. Wskazówki metodyczne do programu gimnazjum państwowego. Język polski (gimnazjum wyższe) (1923). Gramatyka szkolna miała w jego zamierzeniu uwzględniać najnowsze odkrycia naukowe i poglądy na zjawiska językowe [por. Wieczorkiewicz 1959, 14]. Nauka o języku powinna pełnić funkcje wychowawcze i kształcące zarazem, a sztuka nauczania nie powinna przeradzać się w rzemiosło [por. Szober 1923, 3].
Niestety, szkolnictwo niższe w II Rzeczpospolitej i wykształcenie nauczycieli pozostawiało wiele do życzenia, zwłaszcza na terenie byłej Kongresówki. Nauczyciele od 1924 roku głośno protestowali przeciwko polecanemu przez Ministerstwo podręcznikowi Szobera (Gramatyka polska w ćwiczeniach z roku 1920 i jej kolejne wydania), co zakończyło się decyzją Komisji Książek i Pomocy Szkolnych o przesunięciu wydania z roku 1925 do dozwolonych z poleconych, a więc jego degradacją. Uzasadnienie ministra brzmiało: „jest to podręcznik, którego naprawdę dziecko nie rozumie i który jest zasadniczo błędny, bo autor chce traktować gramatykę z punktu widzenia teoretyczno-poznawczego…” oraz „cały szereg nauczycieli nie jest w stanie z tą gramatyką sobie poradzić” [Grabski 1925, 4]. Dyskusja wokół decyzji ministra W. R. i O. P. Grabskiego zatoczyła szerokie kręgi, w obronie podręcznika wypowiedział się m.in. K. Nitsch, który przywołał negatywne opinie i skonstatował: „dopóki nie będą w nich [seminariach nauczycielskich – A. E. P.] uczyć poloniści z naukowym pojęciem o gramatyce, póty nie będą z nich wychodzić nauczyciele szkół powszechnych umiejący sobie poradzić nawet z dobrym podręcznikiem” [Nitsch 1925, 148].
Stanisław Szober, Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1923
