Dzieło Macieja Dobrackiego Gramatyka polska liczy 566 stron. W literaturze przedmiotu [por. Rombowski 1960, 168] podawana jest błędnie liczba 580. Ta rozbieżność wynika z błędów w paginacji, mianowicie po stronie 78 numeracja cofa się do 73, a po stronie 534 przeskakuje do 555. Różnica zaledwie czternastu stron nie zmienia faktu, że dzieło Dobrackiego jest opasłym tomem, wręcz najeżonym regułami, wyjątkami i uwagami. Sam Dobracki pisał swoje dzieło jako kurs wyższy gramatyki języka polskiego, który obejmował wszystkie działy gramatyki.

Gramatyka polska składa się z następujących części:

• karta tytułowa w języku niemieckim
• wiersz Do zazdrośnika y Łaskawego Czytelnika Authorow dobry Przyjaciel
• dedykacja dla księcia brzeskiego Jerzego Wilhelma
• Vorrede an den Leser (niemieckojęzyczna przedmowa do czytelnika)
• karta tytułowa w języku niemieckim i polskim
• karta z dwiema sentencjami w języku niemieckim i jedną w języku polskim
• Polnische Sprachkunst (krótki wstęp do części zasadniczej dzieła)
• Das I. Theil ist die Wortschreibung (Ortografia) /str. 2-30/
• Das II. Theil der Sprachkunst / nemlich die Wortziehung [Prosodia] /str. 30-31/
• Das III. Teil der Sprachkunst ist die Wortforschung (Etymologia) /str. 31-378/
• Vierder Theil der Polnischen Sprachkunst / nemlich die Wortfügung [Syntaxis] /str. 378-578/

Zamieszczony na początku podręcznika anonimowy wierszyk nie jest bynajmniej poetycką ozdobą suchej gramatycznej materii, jaką niesie podręcznik. Dobracki podkreśla w nim, że chce uczyć wykwintnej polszczyzny. W swoich suchych gramatycznych wywodach operuje przykładami z literatury polskiej (np. z Kochanowskiego, Fredry, Woysznarowicza, Twardowskiego), stroni od mowy potocznej, unika wyrażeń gminnych, a starsze formy języka piętnuje jako niewytworne. Jego podręcznik pozbawiony jest zupełnie kolorytu ludowego, a przykładom gramatycznym brak kolorytu miejscowego wrocławskiego★. [por. Rombowski 1960, 135; Sochacka 1972, 255] Anonimowy wierszyk pełni tu jeszcze inną funkcję. Broni bowiem osoby autora, któremu środowiska konserwatywne nie szczędziły ostrej krytyki za wprowadzenie – wzorem Schottela – w podręcznikach gramatyki polskiej terminologii w językach narodowych (polskim i niemieckim). Faktem jest jednak, że Dobracki nie wyzwolił się całkowicie z łacińskiej terminologii gramatycznej. Podaje ją w obydwu swoich podręcznikach gramatyki, obok terminologii polskiej i niemieckiej.

 

Do zazdrośnika y Łaskawego Czytelnika Authorow dobry Przyjaciel

Ostrzyż pono język twóy Zwaczu ostro zęby /

Bo źli pracą poważnych wymywają gęby.

Lecz koń dzielny na oszczek szczenięcia zjadłego

Nie dba / ani pomyli chodu wspaniałego:

Tak Author twe potwarzy / skromnem swoim okiem

Przeglada / a cney Młodźi pilnym służy krokiem.

Chodź ty sam cne Pacholę / ucz się wybornego

Ztey Książki dosyć jasney języka Polskiego:

Y ty Księże Plebanie / co więc Sarmackiego

Pryscyna z Kathedry policzkujesz cnego /

Wartuy tego Authora / tenć gośćiniec prawy

Pokaże / a ty mu dank odday twoy łaskawy:

Lepieyci z Ksiąg gruntownych poprawiać swey mowy

Niż się dać lżyć Słuchaczom obmownemi słowy.

Przyjmi to w upominku ode mnie szczerego

Przyjaciela który cię wiedzie do dobrego:

Boć mi to Brat / który mi w brew powie me wady:

Nie ten co mię po stronie szczypic przed sąsiady.

I. Pisiemná Náuká (Orthographia)

Według autora Gramatyki polskiej ortografia zajmuje się literami i uczy, jak poprawnie pisać, czyli żeby nie opuszczać (spowiáda się zamiast spowiádam się), nie dodawać (oni spowiádająm się, dawájąm, májąm; ząmb zamiast ząb, drąng zamiast drąg), nie zmieniać (liszká zamiast łyszká, ńic zamiast ńić, część zamiast cześć) i nie przestawiać liter (sorgi zamiast srogi).

W uwagach o ortografii Dobracki podkreśla, że występujące w polszczyźnie zapożyczenia z łaciny lub greki należy zapisywać polskim alfabetem, tak więc Kanclerz a nie Canclerz, Sekretarz a nie Secretarz, Filozof a nie Philosoph, Krystus a nie Chrystus, Konstytucya a nie Constitutia.

W polskim alfabecie Dobracki wyróżnia 21 liter. Liczba ta nie uwzględnia podziału na znakowane i nieznakowane, autorowi chodzi tu zapewne o podstawowe kształty liter, gdyż w zestawieniu wszystkich liter jest ich znacznie więcej:

Podobnie jak jego poprzednicy Dobracki nie odróżniał litery od głoski. Tak więc litery (nie głoski) dzieli na samobrzmiące (Vocales) i społbrzmiące (Consonantes). Samobrzmiących wyróżnia w języku polskim sześć (a, e, i, o, u, y), wszystkie pozostałe w liczbie szesnastu to społbrzmiące. Autor opisuje wymowę najpierw wszystkich samogłosek, potem spółgłosek. Wymowę polskich głosek porównuje z wymową głosek lub grup głosek w języku niemieckim, podaje również przykłady. Co zrozumiałe, bardziej szczegółowy opis dotyczy wymowy głosek, których brak w języku niemieckim. Autor Gramatyki polskiej:

• wyróżnia trzy rodzaje a, tj. a-á-ą. Wymowa polskiego znakowanego a jest zgodna z wymową niemieckiego a, natomiast nieznakowane a wymawia się jak dyftong au, na przykład jak w niemieckim wyrazie Augen. Wymowa polskiego przekreślonego a (ą) odpowiada zaś wymowie grupy głosek w języku niemieckim aum (Daum), jak na przykład w formach dáwają, skaczą, czasem wymowie an, na przykład ząb, dąb.
• podaje trzy rodzaje c, tj. c-ć-cż. Wymowę polskiego c porównuje z niemieckim z, polskiego cż z niemieckim tsch. Wymowa ć ma być miękka i towarzyszy jej dźwięk tsch.
• wyszczególnia zwykłe b i znakowane b'. Zwykłe (nieznakowane) jest wymawiane jak niemieckie, wymowa znakowanego jest bardziej miękka.
• podkreśla, że b, d, g, w, z, ż w wygłosie oraz w śródgłosie przed f, k, t, ć, cż, sz i ś ulegają ubezdźwięcznieniu. Podobnie dzieje się z literą (głoską) w po k i t, np. w wyrazach kwit, twarz, kwas.
• wyróżnia trzy e, tj. e-é-ę. Nieznakowane e jest w wymowie identyczne z niemieckim e, znakowane é należy wymawiać z otwartymi ustami, natomiast ę jest prawie identyczne w wymowie z grupą głosek en w niemieckich wyrazach Schencke, Menge.
• wymowę polskiego f przyrównuje do wymowy niemieckiego f, z tą jednak różnicą, że polskie wypowiada się mocniej, niczym podwójne niemieckie ff.
• ostrzega, że między g/k a literą e nigdy nie występuje y, możliwe jest tylko i, np. srogie, wielkie.
• zwraca uwagę na różnicę między i, j oraz y. Jeśli po i stoi inna samogłoska, to razem z nią i (j) tworzy sylabę, natomiast y nigdy. Jeśli przy y występuje samogłoska, to razem z nią y stanowi dyftong, natomiast i już nie, np. moy (jedna sylaba) vs. moi (dwie sylaby). Długie j (zwane jotą) można pisać zamiast y, ale wiele osób nie korzysta z tej możliwości i zamiast j pisze błędnie i, np. iámá, iásność, iáłmużná zamiast jámá, jásność, jáłmużná, podobnie w formach czasownika żyię, szyię zamiast żyję, szyję. Przestrzega jednak, że y nigdy nie występuje w nagłosie. Wymowę y porównuje do wymowy niemieckiego umlautu ü.
• wyróżnia dwa rodzaje l, tj. nieznakowane i znakowane. Wymowę znakowanego l (ł) porównuje do wymowy podwójnego niemieckiego ll, przy czym wymawiając ll należy mocno przycisnąć język do górnych zębów.
• wyróżnia nieznakowane m i znakowane ḿ, np. w wyrazach łaḿ, karḿ (formy trybu rozkazującego dla 2. os. l.poj.). Wymowa znakowanego jest bardziej miękka.
• opisując wymowę znakowanego ń podaje, że wymawia się je tak, jakby za n stało jeszcze i.
• wyróżnia trzy rodzaje o, tj. ó-o-ȯ. Pierwsze występuje w nagłosie lub śródgłosie i oznaczone jest kreseczką (ó). Należy je wymawiać prawie jak ou, ale z większym naciskiem na o, jak w wyrazach óciec, óley, sól. Drugie o jest nieznakowaną literą, w wymowie zgodną z łacińskim i niemieckim o. Trzecie natomiast, tzw. punktowane (ȯ), występuje w śródgłosie lub przed spółgłoskami i wymawiane jest jak uo, ale z większym naciskiem na u, jakby zamiast Bȯg było Buog, rȯg – ruog, wȯł – wuoł.
• stwierdza, że w polskim alfabecie brak litery q. Polacy piszą k w miejsce q, np. kwit, kwartá.
• pisze, że bez nauczyciela nie można się nauczyć poprawnej wymowy rz, jeśli te dwie litery występują w jednej sylabie.
• wyróżnia w polskim alfabecie trzy litery s, tj. s-ś-sz. Pierwsze zwykłe s wymawia się jak niemieckie ss, drugie znakowane (ś) wymawia się miękko, jakby stało po nim jeszcze i, a wymowie towarzyszy dźwięk tsch, polskiemu sz odpowiada zaś niemieckie sch.
• wyróżnia znakowane w (ẃ), którego wymowa odpowiada niemieckiemu f.
• stwierdza, że zamiast x Polacy piszą ks, np. Kśiążę, Kśiądz.
• wyróżnia trzy rodzaje z, tj. z-ź-ż. Zwykłe z brzmi jak niemieckie s, z znakowane kreseczką na górze (ź) wymawiane jest miękko, a wymowie towarzyszy dźwięk tsch, trzecie kropkowane (ż) jest twarde w wymowie, twardsze niż niemieckie sch.

W uwagach do wymowy podaje dodatkowo m.in., że w formach fleksyjnych można się spotkać z wymianą liter, np. ząb-zębu, imię-imioná, blácha-blásze, biały-bielszy, wiárá-wierze, kápustá-kápuście.

W uwagach do pisowni podaje natomiast, że:

• miękkie ć, ń, ś, ź nie muszą być znaczone kreseczką, jeśli występują po nich dwie samogłoski, bowiem ćiáło i ciáło, ńiebo i niebo, śiodło i siodło, źiemia i ziemia niczym nie różnią się w wymowie. Opowiada się za tym również Grzegorz Knapski.
• kreska lub kropka nad n jest jednak niezbędna, żeby odróżnić przymiotniki od przysłówków, np. Pánskiey to Koniē vs. Páńskie sobie postępuje.
• w rzeczownikach i czasownikach złożonych niezbędna jest kreseczka w środku, gdyż jej brak zmienia znaczenie wyrazu, np. od⸗ziewam vs. odziewam, mier⸗żę się vs. mierzę się.
• nomina propria, nazwy urzędów, sztuk i wszystkie wyrazy oznaczające coś szczególnego należy pisać wielką literą, np. Bóg, Pan, Mąż, Elżbietá, Krolowa.
• w książkach drukowanych ostatnio w Krakowie, Toruniu i Gdańsku można spotkać rzeczowniki pisane małą literą, np. przyjaciel, bóg, jednak Dobracki gani taką pisownię.

Na koniec autor Gramatyki polskiej informuje, że w języku polskim są cztery dyftongi, choć podaje ich pięć, mianowicie ay, ey, iy, oy, uy, np. w wyrazach day, seym, Striy, Wuy, uyść.

II. Słowá natężająca Náuká (Prosodia)

Tej części gramatyki Dobracki poświęca zaledwie półtorej strony. Stwierdza, że Słowá natężająca Náuká uczy po pierwsze, które sylaby należy wypowiadać długo, a które krótko, po drugie uczy sztuki wierszowania. Stwierdza, że przedostatnią sylabę Polacy wypowiadają zawsze długo, np. niedbāły, wierszōpis, Dorōtá, miłōwáć, prożnōwáć. Zdaniem autora Polacy podobnie jak Niemcy i Francuzi tworzą na końcu wiersza melodyjne i przyjemnie brzmiące rymy, np.:

Twojá cześć / chwałá / nász wieczny Pánie /

Ná wieczne czásy ńiech nie ustánie.

Bardziej szczegółowe informacje na temat wierszowania i tworzenia rymów zapowiada w dalszej części Gramatyki polskiej.

III. Słowá wykłádájąca Náuká (Etymologia)

Tę część Gramatyki polskiej Dobracki zaczyna od wyjaśnienia, że etymologia jest nauką badającą początek, korzenie, cechy, znaczenia i różnice między wyrazami. Uczy ponadto, jak poprawnie odmieniać rzeczowniki, przymiotniki, zaimki i imiesłowy. Nie wspomina w tym miejscu o odmianie czasownika, choć w późniejszych wywodach zajmuje się również koniugacją.

W języku polskim wyróżnia osiem części mowy. Cztery są staczájące się (odmienne), cztery pozostałe niestaczájące się (nieodmienne).

Do pierwszej grupy należą:

• Imię (Nomen),
• Namiestnik (Pronomen),
• Słowo (Verbum),
• Uczestnik (Participium).

Do drugiej grupy należą:

• Przysłowie (Adverbium),
• Złączenie (Conjunctio),
• Przełożenie (Præpositio),
• Wdánie (Interjectio).

W dalszej kolejności Dobracki dzieli swoje wywody na rozdziały poświęcone poszczególnym częściom mowy, tj. 1. O Imięniu /str. 33-198/, 2. O Namiestniku /str. 199-220/ , 3. O Słowie /str. 221-344/, 4. O Uczestniku /str. 344-353/, 5. O Przysłowiu /str. 353-368/, 6. O Przełożeniu /str. 368-371/, 7. O Złączeniu /str. 371-375/, 8. De Interjectione /str. 375-378/.

 1. O Imięniu

We wstępnej uwadze do opisu tej części mowy Dobracki zwraca uwagę odbiorcy na zasadniczą różnice między imieniem (Nomen) a słowem (Verbum), polegającą na tym, że imię nie ma kategorii czasu. Imię nazywa rzeczy, słowo nazywa czynność i informuje o ich czasie.

Imiona dzieli na własne i pospolite. Imiona pospolite dzieli znowuż na dwie grupy: imiona istotne (Substantiva) i imiona przydáne (Adjektiva). Wyróżnia osiem przypadków (Accidentia) imion. Pod pojęciem przypadek należy tu rozumieć kategorię fleksyjną. Są to:

1. Ruszánie,
2. Przyrownywánie,
3. Rodzay,
4. Liczba,
5. Wyobráżenie,
6. Spádki,
7. Staczánie,
8. Początek.

Ruszánie (dzisiaj: mocja) to dla autora Gramatyki polskiej kategoria odnosząca się zarówno do imion przydánych (dzisiaj: przymiotników), jak i imion istotnych (dzisiaj: rzeczowników). W przypadku imion przydánych (przymiotników) polega na zmianie końcówki w zależności od rodzaju gramatycznego: i lub y dla rodzaju męskiego, a dla rodzaju żeńskiego, e lub ie dla rodzaju nijakiego. W przypadku imion istotnych (rzeczowników) w rachubę wchodzą tylko dwa rodzaje: męski i żeński. Rzeczowniki rodzaju męskiego dostają w wyniku ruszánia końcówkę -a, np. Leẃ/Lwicá, Pisarz/Pisárzowa. Dobracki zwraca jednak uwagę na wyjątki od tej reguły i podaje, że niektóre rzeczowniki rodzaju żeńskiego utworzone od imion męskich mogą mieć końcówkę -i (Pan/Páni, Jeleń/Łáni, Gospodarz/Gospodyni), inne mogą się kończyć na spółgłoskę (Gąsior/Gęś, Kur/Kokosz).

Przyrownywanie to stopniowanie przymiotnika. Dobracki podaje trzy stopnie: prosty, przyrownywájący, przewyższający, i pisze o stopniowaniu regularnym i nieregularnym. Instruuje, jak utworzyć formy poszczególnych stopni, zwraca uwagę na ewentualne oboczności i wyjaśnia znaczenia utworzonych form. Podaje m.in., że dodanie przyimka przy do stopnia wyższego przymiotnika zmniejsza wyrażaną stopniem wyższym właściwość, np. przygrubszy znaczy: trochę za gruby, przystárszy znaczy: trochę za stary.

Autor Gramatyki wyróżnia sześć rodzajów gramatycznych:

1. Męski (Masculinum), np. Pan,

2. Niewieśći (Fœmininum), np. Páni,

3. Oddzielny (Neutrum), np. Dziecię,

4. Pospolity (Commune), np. Pijánicá, Gość, Káleká, Sługá,

5. Wszelki (Omne), np. Ten, Tá, To,

6. Mieszány (Epicœnum vel Dubium), np. Wrobel, Bocian, Łábęć, Kuropátwá, Kárp, Okuń.

Autor podaje reguły, jak rozpoznać rodzaj gramatyczny rzeczownika. Pisze m.in., że rodzaj można poznać po stojących przed rzeczownikami zaimkach wskazujących (Ten, Tá, To), po końcówce przymiotnika, końcówce samego rzeczownika oraz po znaczeniu.         

Następnie omawia licźebne imioná (Numeralia). Stwierdza, że wszystkie liczebniki są w języku polskim rodzaju wszelkiego. Niektóre mają trzy różne końcówki, oddzielnie dla rodzaju męskiego, niewieściego i oddzielnego, (jeden/jedná/jedno; dwá/dwie/dwoje), niektóre dwie (liczebniki od 3 do 10), tj. jedną dla rodzaju męskiego i niewieściego (np. trzy), drugą dla rodzaju oddzielnego (np. troje), natomiast liczebniki od 11 do nieskończoności mają tylko jedną końcówkę, np. jedenaście Pánow/Pán/Dźieci.

Opis rodzajów imion autor Gramatyki polskiej kończy dość szczegółowymi informacjami, jakiego rodzaju są imiona kończące się na konkretną literę alfabetu. Autor wymienia wszystkie litery alfabetu, podaje regułę i wyjątki, np. rzeczowniki zakończone na -sz są rodzaju męskiego, oprócz Straż, Drapież, Krádzież, które są rodzaju żeńskiego.

Dobracki wyróżnia trzy liczby: Singularis, Dualis i Pluralis. O liczbie podwójnej pisze, że chociaż od dawna jest w języku polskim, to Polacy rzadko jej używają w przypadku rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego. Użycie liczby podwójnej obliguje jednak do zastosowania liczebnika, np.: dwie komorze, dwie lub obiedwie Niewieśćie, dwoje chleba. Dobracki zwraca uwagę, że liczba podwójna występuje też w grupie zaimków (má, wá) oraz możliwa jest w formach czasownika, jeśli wspomniane zaimki staną się końcówką czasownika, np. pojedziewá, pojedzietá. Dobracki przestrzega jednak, że Polacy, którzy chcą mówić piękną polszczyzną, nie stosują form dualnych. Wyjątkiem są tu mieszkańcy Mazur, którzy liczbę mnogą stosują za podwójną, a podwójną za mnogą. Zdaniem Dobrackiego, jest to nawet stosowne przy zwracaniu się do osób wyższego stanu. Forma dualna brzmiałaby bowiem w uszach szlachetnie urodzonych osobliwie i śmiesznie. Lepiej zatem powiedzieć do dwóch osób np. Jedzcie Wmm. moi Mośći Pánowie, niż np. Myjtá się Wmm. moi MM. Pánowie. Co więcej, uważa nawet, że taka właśnie forma jest pożądana.

Pod pojęciem wyobráżenie Dobracki rozumie budowę wyrazu i wyróżnia wyrazy proste (Figura Simplex), np. spráwiedliwy oraz dwojákie álbo złożone (Composita), np. niesprawiedliwy.

Autor Gramatyki polskiej podaje osiem spadków (przypadków). Są to: 1. Miánujący 2. Rodzący 3. Dawájący 4. Oskarżájący 5. Wzywájący 6. Odbierájący 7. Státkowy 8. Mieyscowy

I jak sam pisze, spadki śię dzielą ná Stojące (w jedney mierze) á ná Spadájące. Pierwszy przypadek jest stojący, pozostałe są spadające. W komentarzu do przypadków Dobracki rozważa zniesienie przypadka odbierájącego, który występuje zawsze z przyimkiem od i ma taką samą końcówkę jak przypadek rodzący.

W języku polskim wyróżnia Dobracki cztery deklinacje:

I. deklinacja rzeczowników rodzaju żeńskiego,

II. deklinacja rzeczowników rodzaju męskiego,

III. deklinacja rzeczowników rodzaju nijakiego (u Dobrackiego rodzaju oddzielnego),

IV. deklinacja przymiotnika.

Każdą z deklinacji autor opisuje w sposób szczegółowy, podając wzorce odmian oraz wyjątki.

W dalszej kolejności następują wzorce odmiany liczebników głównych, wraz z opisem i uwagami do ich deklinacji i stosowania. Dobracki podaje m.in., że Polacy mają zwyczaj mówić np. sześćdziesiąt bez jednego/bez dwoch/bez trzech zamiast pięćdziesiąt dziewięć/osiem/siedem, tj. wtedy, gdy mniejsza liczba zbliża się do większej wartości. Autor przedstawia również wzór odmiany liczebników kilká, kilkánaście i kilkádziesiąt. Stwierdza, że Polacy mogą na dwa sposoby wyrażać liczby dziesiątek, np. sześć dwádzieśćiá lub dwádzieśćiá y sześć. Z innej obserwacji Dobrackiego wynika, że Polacy mają zwyczaj mówić np. Pułtrzeciá stá, Pułsiodmá Tysiącá zamiast Dwieście Pięćdziesiąt, sześć Tysięcy y pięć set. Po liczebnikach głównych następuje opis deklinacji liczebników porządkowych (Ordinalia Numeralia), które odmieniają się tak jak przymiotniki, np. pierwszy, pierwsza, pierwsze; wtory, wtora, wtore itd. Dobracki podaje również przykłady liczebników podziałowych (Distributiva), np. po jednemu lub pojedynkiem, po Dwu, po Piąći, po Siedmi, po Dziesiąći, po Dwudziestu, po Pięćidziesiąt, zaznaczając jednocześnie, że są one nieodmienne. Do tej grupy zalicza również następujące liczebniki złożone (Numeralia Composita): Sámowtór, Sámowtóra, Sámowtóre; Sámotrzeć, Sámotrzecia, Sámotrzecie; sámoczwárt, sámopięt, sámoszost, sámodziesiąt, sámodwudziest, Sámotrzydziest, Sámoczterdziest itd.

Kolejną kategorią opisywaną przez autora Gramatyki jest początek (Species). Termin ten odnosi się do podziału imion na primitiva (np. człowiek) i derivativa (np. człowieczek). Wśród derywatów wyróżnia Dobracki osiem rodzajów [por. str. 188-196]:

1. Patronymica: Dla autora Gramatyki są to wyrazy pochodzące od rzeczowników ojciec, dziad, matka, brat i król, czyli Krolewic, Krolewná, Wojewodźic, Wojewodzaanká, Stárośćic, Stárościanká, Sędźic, Pisárzowic, Synowiēc, Synowicá, Sierzeniec, Siestrzenicá.

2. Gentilia: Rzeczowniki rodzaju męskiego i żeńskiego oznaczające naród lub ojczyznę, np. Polak, Polká, Ślężak, Ślężánká, Krákowiánin, Krákowianká.

3. Possessiva: Imiona oznaczające posiadanie, które w rodzaju męskim mają cztery końcówki, czyli -ki (Cesárski), -ni (Stárośćin), -in (Brátni), -ow (Piotrow). Dobracki podaje tu również rzeczowniki Siestrzyn, Pánin, Ciotczyn, Starczyn, Bábuśin, Stryjenczyn, których podstawami słowotwórczymi są rzeczowniki rodzaju żeńskiego.

4. Denominativa, czyli rzeczowniki utworzone od innych rzeczowników (Stół → Stolarz; Owcá → Owczarz) oraz przymiotniki utworzone od rzeczowników, np. zdrowy, gębiáty.

5. Diminutiva Nomina, czyli rzeczowniki i przymiotniki zdrobniałe, np. Chłop → Chłopek; máluśki, máluchny, máluczki, málutorny, máluśki, málutki, máluteńki, máluśinki, máluśineczki. Dobracki podkreśla, że w języku polskim istnieje bardzo dużo form rzeczowników i przymiotników zdrobniałych. Można je też tworzyć od imion, np. Márya, Máryśia, Máryśinká, Máryśineczká.

6. Przymiotniki i rzeczowniki utworzone od czasowników, np. uczę → Uczony, piszę → Pisarz, Pisánie, Pismo, biję → Bitwá, żnę → Żniwo.

7. Przymiotniki utworzone od imiesłowów, np. okrutny, ostrożny, szkodzący.

8. Przymiotniki utworzone od przysłówków, np. jutro → jutrzejszy, wczorá → wczorajszy.

Po omówieniu poszczególnych kategorii imion następują ogólne informacje o imionach ułomnych co do liczby. Jako przykład rzeczowników odmieniających się tylko w liczbie pojedynczej Dobracki podaje: imiona męskie i żeńskie (Jan, Jewá), nazwy miast, wsi, gór i rzek (Wrocław, Rożnow, Tabor, Wisłá), nazwy gwiazd i planet, ziół, metali i inne, np. Krew, Wzrok, Jad, Moc itd. Do rzeczowników posiadających tylko liczbę mnogą zalicza m. in. Gody, Mięsopustá, Jágły, Cepy itd.     

 

2. O Namiestniku

Namiestniki, czyli zaimki polskie Dobracki dzieli na dwie grupy: istotne (Ja, Ty, siebie) i przydane (np. Ten, Który). Wylicza osiem kategorii charakteryzujących zaimki:

1. Początek,
2. Znaczenie,
3. Rodzay,
4. Liczba,
5. Wyobráżenie,
6. Osoba,
7. Spádek,
8. Staczánie.

Termin początek odnosi się u Dobrackiego do podziału zaimków pod względem funkcji. Autor wyróżnia tu sześć grup [por. str. 200-201]:

1. Demonstrativa: zaimki wskazujące na osobę, np. Ja, Ty, Ten, On, Ow,

2. Relativa: zaimki odnoszące się do osoby lub rzeczy oznaczonej już uprzednio jakimś rzeczownikiem lub zaimkiem, np. On, Ten, Tenże, Ktory,

3. Interrogativa: zaimki pytające, np. Kto, Ktory, wieloráki, jáky,

4. Possessiva: zaimki dzierżawcze, np. Móy, Twóy, swój, Moyski, Jegoyski,

5. Reciproca: zaimki odnoszące się do trzeciej osoby, np. on, jego, swoy,

6. Gentilia: zaimki oznaczające przynależność do narodu, kraju, grupy osób, np. nászyniec, wászyniec.

Pisząc o kategorii rodzaju zaimków, Dobracki stwierdza, że są rodzaju wszelkigo (Omne), przy liczbie zaznacza natomiast, że choć są trzy liczby (Singularis, Dualis, Pluralis), to w praktyce występuje tylko liczba pojedyncza i mnoga, zaś liczba podwójna, której wykładnikiem jest m.in. końcówka -wá, istnieje jedynie w pierwszej deklinacji, przy czym Polacy już jej nie używają. Termin wyobrażenie oznacza u Dobrackiego budowę morfologiczną zaimków. Pod względem budowy dzieli je na proste (Simplex), np. Ten, Ktory, oraz złożone (Composita), np. Tenże, Ktorykolwiek. Dla kategorii osoby podaje trzy osoby: 1. os. ja, my; 2.os. ty, wy; 3.os. on, ońi. Jeśli chodzi o spadki (tj. przypadki), Dobracki podaje, że zaimki występują – podobnie jak rzeczowniki – we wszystkich przypadkach. Wyjątkiem jest Vocativus, który dotyczy jedynie zaimków Ty, Moy, Nászá, Nászyniec. Autor wyróżnia dla zaimków dwa staczánia (deklinacje). I deklinacja obejmuje zaimki istotne, natomiast II deklinacja zaimki przydane i jest zgodna z IV deklinacją rzeczowników i przymiotników. W dalszej kolejności następują opatrzone komentarzem wzorce odmiany poszczególnych zaimków. Dobracki przestrzega m.in., że formy zaimków mi, ci lub ć nie mogą występować same, tylko zawsze przy czasowniku, np. Dárował mi (nie mnie!) Koniá. Natomiast odpowiedzią na pytanie Komu dárował, może być jedynie forma mnie, nigdy mi, gdy nie ma czasownika. Dłuższe formy obowiązują również po przyimkach, np. Wielką wziął ku tobie miłość, nigdy kći lub kuć. W komentarzach zaznacza również, że zaimek siebie nie jest odmieniany w pierwszym przypadku, por. wzór odmiany:

Dobracki rezygnuje w Gramatyce z przedstawienia wzorców odmiany zaimków Móy, Twóy, Swoy, Nasz, Wász, Nászyniec, Wászyniēc, Moyski oraz Jego Mość, gdyż – jak stwierdza – podał je w Gońcu i odsyła czytelnika do lektury Gońca gramatyki polskiej. Wysoka częstotliwość używania w mowie tytułu Wászeć (zamiast Wászmość, który pochodzi od Wászá miłość) nakazuje mu – jak sam pisze – podać paradygmat odmiany tegoż tytułu. Dodaje, że inne tytuły czytelnik znajdzie w książce jego autorstwa pod tytułem Kancelaria polityczna. 

3. O Słowie

Dział poświęcony czasownikom Dobracki zaczyna od stwierdzenia, że słowo (czasownik) jest trzecią odmienną częścią mowy wyrażającą czynność lub działanie umiejscowione w czasie. Czasowniki dzieli na dwie grupy: osobowe (u Dobrackiego osobiste ábo personalne, łac. Personale) i nieosobowe (u Dobrackiego nieosobiste, łac. Impersonale). Czasowniki osobowe odmieniają się we wszystkich trzech osobach w liczbie pojedynczej i mnogiej, zaś nieosobowe mają tylko trzecią osobę liczby pojedynczej, np. godzi się, stoi się, grzmi, błyska się. Autor Gramatyki wyróżnia osiem kategorii fleksyjnych czasownika (nazywając je przypadkami, łac. Accidentia): 1. rodzay (dzisiaj: strona), 2. początek, 3. czás, 4. sposób (dzisiaj: tryb), 5. wyobrażenie, 6. osoba, 7. liczbá i 8. zprżężenie (dzisiaj: koniugacja).Według Dobrackiego czasowniki mają dwa rodzaje: rodzay spráwujący (Genus Activum) i rodzay oddzielny (Neutrum). Stwierdza, że rodzaj cierpiący (Passivum) w zasadzie nie istnieje w języku polskim i opisywany jest przy pomocy Verbum Substantivum, np. Bywa chwalony, chwalą mię. Rodzay spráwujący wyraża aktywne działanie podmiotu na rzecz lub osobę, np. robię, szyję, szukam, natomiast rodzaj oddzielny nie wyraża aktywnego działania podmiotu na rzecz lub osobę i nie wymaga dopełnienia, np. trwam, żyję. Kategoria początku odnosi się do podziału czasowników na podstawowe (Primitiva) i derywaty (Derivativi). Derywaty dzielą się na czasowniki inchoatywne (poczynające), kończące się na -ieję, np. siwieję, grubieję, oraz czasowniki frekwencyjne (częstotliwe), kończące się na -am. Dobracki przestrzega jednak, że nie wszystkie czasowniki kończące się na -am są czasownikami częstotliwymi. Taką końcówkę w 1.os.l.poj. mają też czasowniki podstawowe, np. mam, śpiewam, a utworzone od nich czasowniki częstotliwe kończą się wtedy na -iewam, np. miewam. Dobracki wyróżnia ponadto grupę czasowników wolitywnych. Stwierdza, że w języku polskim jest ona wyrażana konstrukcją chce mi się plus bezokolicznik, np. Chce mi śię spáć. Jeśli zaś chodzi o czasy, to autor Gramatyki wyróżnia ich pięć: 1. przytomny (Præsens), 2. nie mal przeszły (Imperfectum), 3. przeszły (Perfectum), 4. cále przeszły (Plusgvamperfectum), 5. przyszły (Futurum). Przy czasie przyszłym zaznacza, że są dwa: niedokonany i dokonany. Stwierdza też, że są one często mylone, chociaż jest między nimi zasadnicza różnica. Dobracki wylicza sześć sposobów (trybów) czasownika: 1. ukázujący (Indicativus), np. czytám, dawam 2. rozkázujący (Imperativus), np. czytay, day, 3. życzący (Optativus), np. bodáy bym czytał, 4. sámowładny (Potentialis), np. czytałbym, 5. złączájący (Conjunctivus), np. Gdy czytam i 6. nieokreszony (Infinitivus), np. dáć, nieść. Przy każdym z trybów podaje czasy, w których się je tworzy. W przypadku bezokolicznika stwierdza, że ma tylko czas teraźniejszy, ale wymienia tu też formy czasownikowe na -szy, np. zjadszy, nápisawszy, które porównuje do greckiego aorystu, a nazywa je imiesłowami lub czasownikami noszącymi (Gerundia). Podkreśla ponadto, że takich form nie ma ani w niemczyźnie, ani w łacinie, a Polacy często ich używają i jednym słowem wyrażają to, co w innych językach wymaga użycia zazwyczaj kilku słów. Jeśli zaś chodzi o kategorię osoby, Dobracki wyróżnia ich trzy: osobę mówiącą, osobę, do której się mówi i osobę, o której się mówi. Podaje i częściowo komentuje końcówki osobowe czasowników dla poszczególnych osób w liczbie pojedynczej i mnogiej. Pojęcie wyobrażenie Dobracki odnosi do budowy morfologicznej czasowników i dzieli je na proste (np. wożę) i złożone (np. wywożę). Czasowniki złożone to takie, które składają się z przyimka i czasownika. Dobracki zaznacza, że są w języku polskim czasowniki, które składają się z dwóch przyimków, np. powykupowáć, poprzećináć. Jednocześnie podkreśla, że czasowniki złożone są dla obcokrajowców uczących się języka polskiego trudną materią do opanowania. Jeśli zaś chodzi o kategorię liczby, autor Gramatyki informuje, że wcześniej były w języku polskim trzy liczby: máła (Singularis), np. piszę, dwoykowa (Dualis), np. piszewá i wielka (Pluralis), np. piszemy. Zdaniem Dobrackiego liczbá dwoykowa wyszła już z użycia. Młodzi Polacy, którzy starają się mówić wytworną polszczyzną, w ogóle jej nie używają. Autor wyróżnia w języku polskim trzy koniugacje. Kryterium podziału i przynależności do danej koniugacji jest końcówka fleksyjna czasownika 1.os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego: 1. koniugacja -em, 2. koniugacja -am, 3. koniugacja -ę. Każdą z koniugacji Dobracki przedstawia odrębnie. Pierwszą koniugację omawia na przykładzie odmiany czasownika umieć, dla drugiej wybrał czasownik czytać, trzecią obrazuje wzorcami odmiany czasownika gotować. Opis koniugacji zawiera ogólne zasady dotyczące tworzenia np. czasów, trybów, imiesłowów itd. W tym dość monotonnym opisie znajdują się tu i ówdzie również dość szczegółowe informacje dotyczące np. form przestarzałych lub wychodzących z użycia, form – zdaniem Dobrackiego – niepoprawnych lub wytwornych, informacji o miejscu zaimka zwrotnego się w zdaniu itp. I tak, omawiając drugą koniugację autor Gramatyki stwierdza, że zaimek zwrotny się musi stać zaraz po pierwszym wyrazie zdania, niezależnie od tego, czy jest nim czasownik, czy inna część mowy. Niepoprawne są więc zdania: Będę uczył się; Jam uczył się; Będę gniewał się. Poprawne są natomiast: Będę się uczył; Jam się uczył się; Będę się gniewał. W innym miejscu opisu wylicza przedrostki wyrażające aspekt dokonany, np. u-, ná-, po-, z-, roz-, przy-, od-, prze- i.in., np.: krádnę → ukrádłem, zbieram → názbierałem, cáłuję → pocáłowałem. Opis drugiej koniugacji kończy wykaz czasowników wykazujących pewne anomalie w odmianie. Dobracki nie wyjaśnia jednak, na czym wspomniane anomalie polegają, a podane formy raz dotyczą czasu przeszłego, raz trybu rozkazującego lub innych kategorii. Dzieli natomiast czasowniki na grupy, a kryterium podziału jest grupa głosek składająca się z ostatniej spółgłoski tematu czasownika i końcówki fleksyjnej w 1.os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego: -cam, -czam, -dam, -gam, -cham, -jam, -kam, -lam, -mam, -ram, -rzam, -sam, -szam, -tam, -zam, np. imam, popieram, kąsam. O trzeciej koniugacji Dobracki pisze, że jest najtrudniejsza i stwierdza, że nie sposób podać reguły, według których tworzy się dla czasowników tejże koniugacji formy czasu przeszłego lub formy poszczególnych trybów. Jako że najbardziej regularne są tu czasowniki kończące się w 1.os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego na -uję i jest ich w tej deklinacji najwięcej, autor przedstawia ich odmianę na przykładzie czasownika gotować. Wylicza następnie inne czasowniki należące do trzeciej koniugacji i podaje przy każdym wybrane formy, ale bez jakiejkolwiek gramatycznej informacji, np.: prę, przesz, przáłem i parłem, záprę, przyi, przeć, záprzány. W opisie poszczególnych koniugacji Dobracki skupia się na czasownikach prostych. Mając jednak na uwadze, że po pierwsze to czasowniki złożone sprawiają obcokrajowcom uczącym się języka polskiego najwięcej trudności i po drugie, że słowniki zazwyczaj pomijają czasowniki złożone, chcąc ułatwić uczącym się zrozumienie istoty czasowników złożonych, omawia znaczenie przyimków, które wykorzystywane są w procesie formowania czasowników złożonych. Pisze m.in., że polskie do można porównać do łacińskiego ad (dodáję, łac. addo), ale może też wyrażać zbliżanie się ku kresowi rozpoczętej czynności, np.: dorabiam, dojeżdżam. Zdaniem Dobrackiego nie sposób podać wszystkie znaczenia opisywanych przyimków. Im częściej będzie się jednak używać języka polskiego, tym szybciej i lepiej zrozumie się spektrum znaczeń przyimków i co za tym idzie, czasowników złożonych. W dalszej kolejności autor Gramatyki przedstawia odmianę czasowników złożonych, porównując je z ich prostymi postaciami i zwracając uwagę na zależności między nimi oraz na ewentualną zmianę koniugacji, np.: zdobię, ale ozdabiam; godzę, ale pogadzam. Dobracki podkreśla, że nie wszystkie czasowniki złożone pochodzą od czasowników prostych, niektóre zostały utworzone od rzeczowników, np. pozwalać od wola.

Jeśli zaś chodzi o stronę bierną, to autor Gramatyki stwierdza, że w języku polskim właściwie nie występuje. Wyrażenia bierne są w polszczyźnie na trzy sposoby opisywane [por. str. 333-334]:

1. Przez użycie imiesłowu biernego i słowa (czasownika) posiłkowego być, np. Jestem kochan lub kochány, kochána, kocháne. Zdaniem Dobrackiego ten sposób jest rzadko stosowany.

2. Przez użycie czasownika z zaimkiem zwrotnym się, np.: zowię się, zowiesz się.

3. Przez użycie czasownika w trzeciej osobie z biernikiem rzeczownika lub zaimka osobowego, np. Kocháją mię, Kocháją Brátá mego; w czasie przeszłym: Kochano mię, Ukochano mię, Ukochano mię było.

Po omówieniu czasowników osobistych (inaczej: personalnych) następuje opis czasowników nieosobistych (Verbum Impersonale). Dobracki wyróżnia tu dwie grupy: czasowniki nieosobiste czynne i czasowniki nieosobiste bierne. Pierwsze występują w 3.os. liczby pojedynczej i podlegają odmianie we wszystkich czasach i trybach, np. grzmi, grzmiáło, boday grzmiáło, niech grzmi, drugie przyjmują w czasie teraźniejszym formę 3.os. liczby mnogiej, np. czytáją, w czasie przeszłym tworzą formy zakończone na -no, np.  czytano, przeczytano.   

4. O Uczestniku

Dział poświecony imiesłowom autor Gramatyki rozpoczyna od wyjaśnienia nazwy tej części mowy. Stwierdza, że imiesłów łączy w sobie właściwości imion (rzeczowników i przymiotników) oraz słów (czasowników). Podobnie jak imiona odmienia się przez przypadki, od słów przejmuje czasy i znaczenie, ponadto – jak imiona i słowa – odmienia się przez liczby i rodzaje. Dobracki wyróżnia dla imiesłowów osiem kategorii gramatycznych [str. 345]:

Omawia kolejno każdą kategorię. Podkreśla, że Polacy z upodobaniem używają w mowie i piśmie imiesłowów kończących się na -ąc, np.: Człowiek pobożny żyjąc i umierájąc wzdycha o do Páná o pomoc.     

5. O Przysłowiu

Opis pierwszej nieodmiennej części mowy – przysłówka, nazwanej przysłowiem – autor Gramatyki rozpoczyna wyjaśnieniem jego funkcji i stwierdza, że przysłówek wyraża okoliczność lub przymiot słów. Dla przysłówków wyróżnia cztery kategorie gramatyczne: 1. Znáczenie (Significatio), 2. Początek (Species), 3. Wyobráżenie (Figura), 4. Przypodobánie álbo Przyrownywánie (Comparatio). Ze względu na znaczenie dzieli przysłówki na 22 grupy. [por. str. 354-366] Są to:

1. Przysłówki liczbowe, które odpowiadają na pytanie: Wiele Rázow, np. Ráz, ośm rázow. Do przysłówków ilości należą też takie, które nie wyrażają żadnej konkretnej liczby, np.: Záś, Záśię, z nowu, Często kroć, Rzadko, Nie często, Naprzod, Wieloráko.

2. Przysłówki czasu teraźniejszego (Dźiś, Teraz, Jeszcze), przeszłego (Dawno, Przed tym, Dopiro, Dopiruśinko), przyszłego (Potym, Jutro, Ná zájutrz, Wkrotce), przeszłego i przyszłego (Niegdy, Zá czásem). Wyróżna też przysłówki czasu nieoznaczonego, np. Czásem, Záwsze, Záwżdy, Długo, Już dawno, Co Rok, Sposobnie i inne.

3. Przysłówki miejsca, które oznaczają znajdowanie się w miejscu (Tu, Tám, Sám, Ládá gdzie), oddalenie się z miejsca, odpowiadające na pytanie Zkąd? (Ztąd, Z dołu, Odespodź, Od Wschodu), dążenie do miejsca, odpowiadające na pytanie Dokąd? (Tám, Sám, Dáley, Nie támli, Byle nie tám, Tám tędy, Ksobie, Odśiebie), kierunek dążenia przez jakieś miejsce, odpowiadające na pytanie Ktorędy? (Tu tędy, Tám tędy, Onędy, Owędy), kierunek dążenia z określonego miejsca do drugiego miejsca, odpowiadające na pytanie Gdzie? Ku ktorey Stronie? (Przed śię, ná práwą Rękę).

4. Przysłówki wielkość znaczące, odpowiadające na pytanie Wiele? (Bárzo wiele, Srodze wiele, Dość, Dosyć, Názbyt, Trochę máło, Mniey, Przynamniey).  

5. Przyimki wyrażające natężenie/siłę, odpowiadające na pytanie Jáko bárzo? (Bárzo, Náder, Srodze, Zgołá, Okrutnie, Zacnie).

6. Przysłówki osłabiające, np.: Pomáłu, Lekko, Lekuśinko, Niemal i inne.

7. Przysłówki oznaczające pomniejszenie, np.: Tylko, Przynamniey.

8. Przysłówki oznaczające sposób lub właściwość, które odpowiadają na pytania Jáko? Jákim Sposobem?, np.: Mądrze, Tájemnie, Bystro, od Domu do Domu, od jedney Ulice do drugiey i inne.  

9. Przysłówki porównania, np.: Więcey, Mniey, Osobliwie, Zwłaszczá, Jáko to i inne.

10. Przysłówki równości, np.: Właśnie, podobnie, Rownie, Rownym sposobem, Nie inaczey itd.

11. Przysłówki twierdzenia, np.: Ták jest, Záprawdę itd. Do tej grupy Dobracki zalicza też przysłówki wyrażające przysięgę, np.: Ják śię Bogá mego boję, Dali Bog, Jákem cnotliwey Mátki Syn, Bodáy mię zábito!, Pod przysięgą Bożą itd.

12. Przysłówki przeczenia, np.: Nie, Nie tákli, Jáko żywo nie itd.

13. Przysłówki pytania, np.: Czemu, Kiedy, Jáko często i inne.

14. Przysłówki zbiorowe, np.: Pospołu, spolnie, Gromádno, Zobo polnie i inne.

15. Przysłówki wydzielające, np.: Osobno, Skryćie, Rozdźielnie, Szczegulnie, Pojedynkiem, Przywatnie.

16. Przysłówki wielorakie, wyrażające ilość sposobów, np.: Dwojáko, Trojáko, Jednásob, Troynásob itd.

17. Przysłówki wyłączające: Tylko, Jedynie, Jedno.

18. Przysłówki wyrażające powątpiewanie, np.: Podobno, Kto wie, Izali.

19. Przysłówki porządku, np.: Naprzod, Powtore, Náostátek, Nádto i inne.

20. Przysłówki wyrażające prośbę, np.: Dla Bogá, Przez miłość Bożą, Zmiłuy śię nádemną i inne.

21. Przysłówki wyrażające upomnienie, np.: Jużćiby czás wyszumieć, Wżdy raz poniechay tego niestátku.

22. Przysłówki wyrażające życzenie, np.: Bodáyći Bog błogosławił!

Do przysłówków Dobracki zalicza również wykrzykniki naśladujące dźwięki, np. puk, prásk, szust, myk i inne, ale nie tworzy z nich odrębnej grupy.

Kategoria początku (Species) odnosi się do podziału przysłówków na podstawowe (u Dobrackiego: gruntowne) i derywaty, natomiast kategoria wyobrażenia (Figura) do podziału pod względem budowy morfologicznej na proste (Simplex), np. dobrze oraz złożone (Composita), np. niedobrze. Przedstawiając kategorię przyrownywania autor Gramatyki nie podaje zasad tworzenia poszczególnych stopni, lecz rozwodzi się nad tym, które przysłówki podlegają stopniowaniu i wymienia przysłówki pochodzące od przymiotników. W uwagach podaje, że stopniowaniu podlegają również niektóre przysłówki pierwotne (Adverbia Primitiva), np. dawno – dawniey – nadwaniey, często – częściej – naczęściey. Na zakończenie podaje jeszcze przykłady nieregularnego stopniowania przysłówków (dobrze – lepiey – nalepiey).    

 6. O Przełożeniu   

Autor Gramatyki wymienia następujące przyimki polskie, nazwane przełożeniami: do, u, przed, przeciwko, około, ku, nád, miedzy, przy, po, zá, przez, ná, oprócz, blisko, według, nádto, z, aż, o, do, imo/mimo, pod, dla, w. Zaznacza, że do przyimków bez, napzod, przed, przez, z dochodzi e, jeśli na początku następującego po nich rzeczownika lub zaimka stoją przynajmniej dwie spółgłoski, np.: bezemnie, odemnie, zemną. Błędem jest też użycie przyimka ku zamiast ná, do, dla. Polacy nie mówią bowiem Wstąp Wm. Knam, tylko Wstąp Wm. do nas. Poprawne jest natomiast użycie przyimka ku w zdaniach: Tobie kwolim to uczynił, Tę ku sobie wyświadcżoną przyjaźń. [por. str. 370] Którym przypadkiem rządzi dany przyimek, o tym czytelnik przeczyta w dziale dotyczącym składni.  

7. O Złączeniu

Dobracki wyróżnia dla spójników cztery kategorie gramatyczne: 1. Znáczenie, 2. Początek, 3. Wyobráżenie, 4. Porządek. Ze względu na znaczenie dzieli przyimki na osiem grup [por. str. 372-373]:

1. łączne, np.: y, też, także, spolnie, áni, ták jáko;

2. rozłączne: ábo, niż;

3. przeciwstawne: lecz/ále, iż jednák, wszakże jednák, przećie jednák, ináczey;

4. przyczynowe: abowiem, bowiem, bo, á, iż, ponieważ, gdyż, aby, żeby;

5. wnioskujące: záczym, dla tego, a tak, tedy;

6. przeciwstronne: wprawdzie, lubo, luboć to;

7. objaśniające: miánowićie, zwłaszczá, osobliwie, jákoto, ná przykład, ábo.

8. warunkowe: jeśli, jeżeli, oprócz żeby, przynamniej, chybá żeby.

Kategoria początku (Species) odnosi się do podziału spójników na podstawowe (bo, ábo) i derywaty (bowiem, ábowiem), natomiast kategoria wyobrażenia (Figura) do podziału pod względem budowy morfologicznej na proste (Simplex), np. ták oraz złożone (Composita), np. tákże. Kategoria porządku (inaczej rzędu) odnosi się do miejsca spójnika w zdaniu. Dobracki stwierdza, że – podobnie jak w łacinie – ze względu na miejsce w zdaniu można podzielić spójniki na trzy grupy:

1. spójniki występujące na początku zdania, np.: a, iż, ponieważ, lecz, ále, lubo, lub i inne,

2. spójniki występujące po jakimś wyrazie, np.: bowiem,

3. spójniki występujące na początku zdania lub po jakimś wyrazie, np.: jeżeli, ábowiem. 

8. De Interjectione

Autor Gramatyki wymienia nastepujące kategorie gramatyczne dla wykrzyknika: 1. Znáczenie, 2. Początek, 3. Wyobrażenie. Jak stwierdza, znaczeń wykrzykników jest tak dużo, ile uczuć i uniesień umysłu oraz ruchów ciała. Wymienia wykrzykniki wyrażające zdziwienie (Ey!, Mátko Boża!, Báwey! Báwey!, Dla Bogá!), aprobatę (To cnotliwie, Ták ták, to to, dobrze ták dobrze, dobrze mu to), wstręt lub obrzydzenie (pfá pfá, pfá na dwór, precz ztym plugáwcem), schlebianie (moje Serce, mojá Duszo, mojá jedyna pociecho), groźbę (Dayże jeno pokoy Urwipołciu!, Poczekay tylko chłopie/Drwalu/Pogáninie), smutek, żal lub żałobę (Ach Boże!, Boże moy Boże! Ach nieszczęsnyż ja człowiek!, Biádáż mię utrapionemu), wyśmiewanie się z kogoś (to masz to czegoś chciał; trafiłeś ná swego), wskazywanie na coś (oto oto, owo owoż masz), wezwanie lub wykrzyknięcie (O niewyczerpana dobroći Boska!, Oniepojęta mądrości!), złorzeczenie (pódź ztąd byćię zabito, bodáy szyję złamał), lęk i trwogę (Ey zmiłuy się niezábijay), śmiech (chá chá chá), wołanie kogoś (holá holá holá), nakazywanie milczenia (cyt cyt, a gdyby to ćiszey, Chłopie). Kategoria początku odnosi się do podziału wykrzykników na podstawowe (cyt) i derywaty (ciszey), natomiast kategoria wyobrażenia do podziału pod względem budowy morfologicznej na proste (Simplex), np. oto oraz złożone (Composita), np. otoż. 

IV. Słowá złączająca Náuká (Syntaxis)

Część poświęcona składni podzielona jest na osiem rozdziałów. Każdy z rodziałów poświęcony jest jednej z ośmiu części mowy. Zamiarem autora Gramatyki było pokazanie, w jakie związki składniowe wchodzi omawiana część mowy i jakie są reguły ich tworzenia.

Pierwszy rozdział poświęcony jest imieniu. Dobracki podaje ogólne i szczegółowe zasady użycia rzeczowników, zaimków i przymiotników w poszczególnych przypadkach. Przytacza liczne przykłady – własne i z literatury. Zwraca uwagę m.in. na zgodność co do rodzaju, liczby i przypadka przymiotnika, imiesłowu lub zaimka wchodzącego w związek z rzeczownikiem, podkreśla zgodność przypadka, w którym występują dwa stojące obok siebie rzeczowniki, nazywające tę samą rzecz, np. Bog Oćiec, Bog Syn. W opisie poszczególnych przypadków punktem wyjścia jest dla niego gramatyka łacińska, jednak za każdym razem podaje typowe dla polszczyzny użycie poszczególnych przypadków. Omawiając przykładowo Nominativus cum Genitivo stwierdza, że dwa stojące obok siebie rzeczowniki, które oznaczają dwie różne rzeczy, występują w różnych przypadkach i jeden z nich ma postać dopełniacza, np. Nie podał mi áni Krople Wody, Większa część Szláchty stoi przy Krolu. [por. str. 388] Zaznacza jednocześnie, że w takich związkach wyrazowych Polacy zamiast rzeczownika w dopełniaczu chętnie stosują przymiotnik, np. Słowo Boże, Krol Duński. Z kolei inna uwaga Dobrackiego odnosi się do konieczności użycia dopełniacza po trzebá i potrzebá, np. Potrzebá mi pieniędzy w drogę, oraz po liczebnikach i przymiotnikach (z lub bez przyimków ze lub z), np.: żaden z nas, wiele bocianow, máło ryb, trzech was było w potrzebie. Przy kolejnych przypadkach omawia i obrazuje m.in. Dativus cum Nominativo, Dativus Commodi, Dativus Incommodi, Accusativus cum Nominativo, Ablativus cum Nominativo, Instrumentalis cum Nomine. Zwraca też uwagę na odmianę i użycie w języku polskim zaimków śię i swoy. Podkreśla różnicę w ich użyciu między językiem polskim a łaciną i językiem niemieckim. Wyjaśnia tę różnicę na przykładzie zdań Kupię mi Koniá i Kupię sobie Koniá. Pierwsze zdanie jest niepoprawne ze względu na zgodność osoby czasownika i zaimka. Formy mi, tobie itd. występują wtedy, gdy czasownik i zaimek różnią się co do osoby, np. Kup mi Koniá. Podając tę uwagę, chciał Dobracki zapewne ustrzec Niemców uczących się języka polskiego przed błędami interferencyjnymi. W języku niemieckim użycie form mi (niem. mir), tobie (niem. dir) itd. przy tej samej osobie czasownika jest bowiem poprawne. Równie szczegółowo omówiony został czasownik i jego związki w zdaniu. Dobracki podaje szerg reguł i opatruje je przykładami. Tam, gdzie jego zdaniem składnia polskich czasowników odbiega znacząco od składni czasowników niemieckich, daje dodatkowy komentarz i wyjaśnia, na czym polega różnica. Przykładowo, pisząc o podmiocie wyrażonym zaimkiem osobowym, podkreśla, że eksplicytne użycie zaimków w funkcji podmiotu, występuje w języku polskim tylko w sytuacji podkreślenia lub rozróżnienia, na przykład w zdaniach (por. str. 425-426): Jam cię żywił. Ty to sam możesz spráwić / kiedy tylko zechcesz. Myśmy Kárkow swych zá cáłość Oyczyzny nádstáwiáli / á wyście ją prześládowáli. Inna uwaga odnosi się do przypadka, w którym występuje orzecznik. Dobracki podkreśla, że w polszczyźnie – w odróżnieniu do języka niemieckiego – orzecznik może też wystąpić w narzędniku, co zdaniem autora jest nawet formą wytworniejszą (por. str. 429), np. Káżdy człowiek jest kłámcą. Małżeństwo jest rzeczą uczćiwą. Stwierdza, że w polszczyźnie można opuścić łącznik jest, np. Białá głowa záwsze niestała. Twojá rzecz milczeć. (por. str. 430) Autor przytacza mnóstwo przykładowych zdań obrazujących użycie czasowników i grupuje je według przypadka, w którym występuje dopełnienie, por. fragment dzieła (str. 450):

 

W innym miejscu wyjaśnia różnicę w użyciu dopełnienia raz w dopełniaczu, raz w bierniku z tym samym czasownikiem (por. str. 480-481), np.: Day mi piwá / pieniędzy / Será / Chlebá i Day nam piwo / pieniądze / Ser / Chleb. W pierwszym zdaniu wskazuje na dopełniacz cząstkowy, którego niemczyzna w tej formie już nie zna. Za kolejną osobliwość języka polskiego Dobracki uznaje użycie dopełniacza w zdaniach przeczących (por. str. 481), np.: Nie kochasz Mátki twojey. Inną uwagę poświęca niemieckim frazom przyimkowym oznaczającym przedmiot, przy pomocy którego wykonywana jest czynność. Zaznacza, że w języku polskim odpowiada im narzędnik, ale przestrzega jednocześnie przed możliwym błędem interferencyjnym, polegającym na tłumaczeniu przyimka mit (pol. z/ze). Przykładowo poprawne jest tłumaczenie Dał mu obuchem (Er hat ihn mit dem Streithammer geschlagen), niepoprawne zaś Dał mu z obuchem. (por. str. 508) Również przy imiesłowach, przysłówkach, przyimkach oraz spójnikach podaje szereg szczegółowych reguł i obrazuje je licznymi przykładami. Autor nie pominął też wykrzyknika, któremu poświęcił ostatnie strony dzieła.     

Recepcja dzieła

Napisana po niemiecku Gramatyka Dobrackiego jest kursem wyższym gramatyki języka polskiego, obejmującym ortografię, prozodię, morfologię (u Dobrackiego: etymologia) i składnię. Podobnie jak w Gońcu, autor używa terminologii w językach narodowych, czyli niemieckiej i polskiej. „Miało to ‘ułatwić’ naukę tym, którzy nie znali gramatyki łacińskiej, w więc miało ‘ułatwić’ naukę niemieckiemu ludowi wrocławskiemu. Temu też celowi służył język niemiecki, w którym Dobracki wykładał zasady gramatyki polskiej”[Rombowski 1960, 166-167]. Trzeba jednak nadmienić, że Gramatyka obfituje również w łacińską terminologię, łacińskie przykłady oraz mnóstwo odniesień i porównań z gramatyką łacińską. Jak pisze Rombowski [1960, 167], zawisł nad nią cień niedościgłych wzorów. Takie nasycenie łaciną pisanego po niemiecku kursu gramatyki języka polskiego wcale nie ułatwiało recepcji dzieła, a wręcz przeciwnie w znacznym stopniu ją utrudniało. Dodatkowo dzieło Dobrackiego jest wprost zarzucone regułami, wyjątkami, komentarzami i licznymi przykładami z polskiej literatury, co już nie czyni go łatwym w recepcji. „Książka najeżona jest regułami, wyjątkami i uwagami. Coś takiego mogło tylko odstraszyć ucznia. Wątpliwą jest rzeczą, by wiele się takich osób ongi znalazło, które by przeszły ten ogród udręczeń, ci zaś, co to zrobili, nie mogli odnieść większych korzyści w dążeniu do opanowania języka” – pisała Rombowski [1960, 168]. Niewykluczone, że z tego właśnie powodu Gramatyka Dobrackiego – choć doceniana przez współczesnych autorów podręczników do nauki języka polskiego – nie uzyskała popularności i nie doczekała się powtórnego wydania.          

Ciekawostki

Dobracki w Grámátyce Polskiej, Niemieckim językiem wyráżonej podejmuje polemikę z autorami gramatyk języka polskiego, napisanych po łacinie. Są to Piotr Statorius-Stojeński, autor Polonicae grammatices institutio. In eorum gratiam, qui eius linguae elegantiam cito & facile addiscere cupiunt, 1568, oraz Franciszek Meniński, autor Grammatica seu institutio Polonicae linguae in qua etymologia, syntaxis & reliqae partes omnes exacte tractantur; in usum exterorum edita, 1649. Zarzuca im błędną klasyfikację dzisiejszych imiesłowów przysłówkowych uprzednich, które sam klasyfikuje jako imiesłowy lub czasowniki noszące (Gerundia). Statoriusowi-Strojeńskiemu wytyka, że myli się, uważając te formy za Participia Activa (uczestnik sprawujący, dzisiaj: imiesłów przysłówkowy czynny), Menińskiego gani natomiast za stwierdzenie, że polskie imiesłowy noszące (Gerundia) można w łacinie wyrazić tylko imiesłowami czasu przeszłego. Sam podaje trzy różne możliwości [por. Dobracki 1669, 228-231]: 1. przez peryfrazę, np. wstawszy, biegał, łac. postquam surrexit, ambulavit, 2. przez Verbis Deponentibus per Participiæ præteriti Temporis, np. począwszy nie dokonał, łac. exorsus non perfecit, 3. przez Verbis Paßivis per Participiæ Præteriti Temporis in sexto casu, np. Uyrzawszy Páná / rozrádowáli się Uczniowie, łac. Viso Domine gavisi sunt Discipuli. Nie oszczędził również Jeremiasza Rotera, autora Klucza do Polſkiego y Niemieckiego Jezyká, 1616. Roterowi zarzuca, że błędnie podaje, że w 1.os.l.mn. przy każdym czasowniku można opuścić -y w końcówce osobowej i powiedzieć pojedziem zamiast pojedziemy, czytam zamiast czytamy. O ile forma pojedziem jest zdaniem Dobrackiego poprawna, o tyle forma czytam jest dla niego nie do zaakceptowania.  

O polemice Dobrackiego z autorami wcześniejszych gramatyk języka polskiego (Statoriusem-Stojeńskim, Volckmarem, Roterem i Menińskim) pisał już obszernie Zwoliński [1988, 48-59]. Wykazał, że Dobracki nie tylko wytyka błędy swoim poprzednikom, lecz również niejednokrotnie sam się u nich zapożycza. „Niemniej z całym uznaniem należy podkreślić, że Dobracki korzysta z nich krytycznie i często unowocześnia ich ujęcia” [Zwoliński 1988, 49]

Co ciekawe, Dobracki podaje sporo spostrzeżeń dotyczących form przestarzałych lub regionalnych. Wspomina m.in. o Wasserpolakach (Wasser-Pohlen) na Śląsku i ich dialekcie. Dwa spójniki języka polskiego – lepák i choćiay – kwalifikuje jako dialektyzmy, stosowane za jego czasów już tylko przez Wasserpolaków. [por. Dobracki 1669, 372] Spójnik nierzkąc uważa z kolei za czechizm, który nie jest już stosowany w polszczyźnie. W innym miejscu podaje, że wytworni panowie nie używają już czasownika miłować w odniesieniu do kobiet, tylko kochać, np.: Kocham tę Pánnę / Pánią / Wdowę. Użycie czasownika miłować uważane jest za nieprzyzwoite, wręcz sprośne. [por. Dobracki 1669, 533]      

  

Wersja elektroniczna

Sächsische Landesbibliothek – Staats- und Universitätsbibliothek Dresden (SLUB): http://digital.slub-dresden.de/werkansicht/dlf/74008/