Przedmowa, cel, założenia

Gramatyka języka polskiego Adama Antoniego Kryńskiego to typ podręcznika napisany w zgodzie z metodą historyczno-porównawczą. Do opisu polszczyzny z końca XIX wieku autor wykorzystuje gramatykę historyczną języka polskiego, językoznawstwo porównawcze i w wielu momentach wiadomości diachroniczne dominują nad synchronicznymi.

W Przedmowie autor pisze, że jego celem jest osiągnięcie prostego i dokładnego opisu języka polskiego, szczególnie fleksji i podkreśla: „System koniugacyjny oparto na nowej ściśle określonej zasadzie podziału, czym, jak sądzimy, udało się nam osiągnąć pożądaną prostotę” (s. I). Drugi ważny cel gramatyki Kryńskiego to wyłożenie zasad ortografii (prawideł pisowni), które pomogą odbiorcom w sposób prosty i zgodny z regułami poprawnościowymi pisać po polsku. Gramatyk zaznacza, że w wypadku istnienia kilku obocznych form ortograficznych podaje tę, która jest jego zdaniem najlepsza i zgodna z regułami języka polskiego.

Niewykluczone, że stworzenie jasnego i zrozumiałego opisu gramatyki polskiej było odpowiedzią na propozycję Antoniego Małeckiego, którego podręcznik z 1863 roku uważany był za dzieło mało praktyczne i czysto opisowe★. Kryński w swojej gramatyce nie odnosi się do dzieł Małeckiego★, chociaż musiał je doskonale znać★. Odnosi się jednak do wcześniejszych gramatyk Walentego Szylarskiego i Onufrego Kopczyńskiego, polemizuje z nimi i przedstawia własne propozycje.

Dydaktyczny charakter dzieła oraz przystępna i zrozumiała forma opisu wskazują, że podręcznik od początku był kierowany głównie do młodzieży. Jednak dopiero w Przedmowie do drugiego wydania z 1900 roku Adam Kryński zaznacza, że adresatem jest młodzież dojrzalsza, być może studencka.

Adam Kryński definiuje gramatykę jako „naukę o właściwościach danego języka, zarówno w mowie żywej, jak i w piśmie” (s. 10). Autor wyodrębnia gramatykę praktyczną, czyli „przepisy, jak pewnym językiem mówić i pisać należy” i gramatykę naukową – „wyjaśnienie początku i rozwoju właściwości, jakie dany język posiada, przy czym wyjaśnienie to można osiągnąć tylko drogą h i s t o r y c z n ą★”(s. 10). 

Struktura dzieła

Gramatyka Adama Antoniego Kryńskiego zawiera Przedmowę, Wstęp, krótki rozdział zatytułowany Gramatyka i trzy główne działy: I. Głosownia, II. Fleksja, czyli nauka o odmianach, III. Pisownia.

We Wstępie autor charakteryzuje rodzinę języków i n d o e u r o p e j s k i c h lub a r j o e u r o p e j s k i c h (s. 1–2), rodzinę języków słowiańskich oraz przedstawia krótko dzieje języka polskiego, wywodzącego się – zdaniem Kryńskiego – z narzecza wielkopolskiego. Kryński wspomina też niektóre zabytki języka polskiego.

Rozdział Gramatyka zawiera informacje na temat gramatyki i jej poszczególnych działów. Pierwszym z nich jest głosownia, nauka o dźwiękach, czyli głoskach, drugim morfologia, a trzecim składnia. Warto zaznaczyć, że w ujęciu Kryńskiego gramatyka nie ma jedynie charakteru opisowego, lecz również historyczny. Morfologię Kryński dzieli na dwie części, czyli etymologię inaczej słoworód (tj. słowotwórstwo) i fleksję. Kryński wyjaśnia również zmiany zachodzące w języku i tłumaczy różnicę między zmianami fonetycznymi i analogią, którą określa upodobnieniem morfologicznym.

W dalszej części podręcznika przechodzi do szczegółowej charakterystyki Głosowni, Fleksji i Pisowni. Każda z nich zawiera informacje na temat ewolucji systemu języka, przy czym część pierwsza jest krótsza od pozostałych (informacje fonetyczne pojawiają się dodatkowo w pozostałych dwóch częściach, przy okazji wyjaśnień oboczności fleksyjnych lub reguł ortografii).

Na końcu dzieła znajduje się indeks „wyrazów, które zostały w gramatyce pod jakimkolwiek względem objaśnione” (Przedmowa, s. II).

Zawartość poszczególnych działów

Głosownia

Część I – Głosownia (s. 1–42) – poświęcona jest głoskom, ich szczegółowej charakterystyce, jak i zmianom zachodzącym w wokalizmie polskim na przestrzeni wieków.
Autor podaje definicję głoski i litery, charakteryzuje narządy mowy, przedstawia podział samogłosek i spółgłosek polskich.

Wśród samogłosek wyodrębnia samogłoski ustne (a, e, i, o, u, y), samogłoski nosowe (ą, ę) i samogłoski ścieśnione (é, dawniej również ó i á). Przy charakterystyce samogłosek pochylonych i nosowych Kryński określa przyczyny ich powstania w języku polskim, przedstawia ich ewolucję i często podaje praktyczne informacje ortograficzne, np. o użyciu głoski ó „zwykle poucza porównanie danego wyrazu z innemi pochodnemi: np. stół – stołu, stolik, stołowy; dwór, podwórze – dworu, dworzec” (s. 17).

Spółgłoski – ze względu na miejsce artykulacji – dzieli na: wargowe: p, b, p’, b’, m, m’; wargowo-zębowe: f, w, f’, w’; przedniojęzykowe lub zębowe: t, d, c, dz, s, z, ł, l, r, n; średnio-językowe (podniebienne): j, cz, dż, rz, sz, ż, ć, dź, ś, ź, ń; tylno-językowe (gardłowe): k, g, ch, h. Prócz tego wyodrębnia głoski nosowe (sonorne), rozróżnia głoski dźwięczne i bezdźwięczne, twarde i miękkie.

Autor charakteryzuje alternacje samogłosek i spółgłosek w paradygmacie, wyjaśnia oboczności i uproszczenia grup spółgłoskowych pod względem artykulacji, odwołując się często do historii języka polskiego i do języka prasłowiańskiego (starosłowiańskiego) lub indoeuropejskiego (wyjaśnia oboczności we współczesnych wyrazach polskich powstałe w wyniku apofonii praindoeuropejskiej).
Kryński zajmuje się również genezą spółgłosek miękkich w polszczyźnie, wspomina o palatalizacji przez j (np. miedza = miedja), o palatalizacjach przez samogłoski przednie i o zmiękczeniach grup spółgłoskowych. Porusza ponadto zagadnienie uproszczeń grup spółgłoskowych (zniknięcie spółgłoski).

Rozdział poświęcony wokalizmowi kończy omówieniem iloczasu i akcentu.

Fleksja

Część Fleksja czyli nauka o odmianach jest najobszerniejszym działem podręcznika (s. 43–284), zawierającym informacje na temat fleksji imiennej i werbalnej. Do części mowy odmiennych zaliczono: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki i słowa „zwane niekiedy czasownikami” (s. 43), części mowy nieodmienne to: przysłówki, przyimki, spójniki i wykrzykniki.

Opis fleksji imiennej rozpoczyna Kryński od charakterystyki polskich części mowy i budowy morfologicznej wyrazu. W wyrazie wyodrębnia pierwiastek, określany też jako pień lub rdzeń, osnowę (temat, który składa się z pierwiastka i przyrostków) i zakończenie wyrazu (końcówkę). Następnie wyjaśnia genezę fleksji: jego zdaniem końcówki były samodzielnymi wyrazami, które na drodze ewolucji zlały się z wyrazami je poprzedzającymi i zamieniły się w zakończenia wyrazów.

Wstęp do fleksji imiennej Kryński kończy krótkim opisem kategorii gramatycznych fleksji imiennej, uwzględniając rodzaj (męski, żeński i nijaki), liczbę (pojedynczą i mnogą), przypadek (mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, wołacz, narzędnik i miejscownik).

Rzeczownik

Adam Kryński dzieli rzeczowniki na cztery główne deklinacje. Za kryterium podziału przyjmuje rodzaj i zakończenie wyrazu w mianowniku liczby pojedynczej:

1. Deklinacja 1-sza, męska, obejmująca rzeczowniki zakończone na spółgłoskę twardą lub miękką, np. syn, mąż, koń.
2. Deklinacja 2-ga, nijaka, zawierająca rzeczowniki zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na -o, -e, -ę, np. miasto, pole, imię.
3. Deklinacja 3-ia, żeńska, do której należą rzeczowniki żeńskie zakończone na -a i -i, np. matka, pani, jak również rzeczowniki męskie zakończone na -a, -o, np. rządca, poeta, Fredro (w liczbie mnogiej odmieniają się wg deklinacji pierwszej).
4. Deklinacja 4-ta, żeńska, obejmująca rzeczowniki żeńskie kończące się na spółgłoskę miękką lub dawniej zmiękczoną (odpowiadająca prasłowiańskiej koniugacji -i- tematowej), np. kość, sól, kolej, rzecz.

Następnie Kryński przechodzi do szczegółowej charakterystyki każdego z typów deklinacji, przywołując bogatą egzemplifikację z języka polskiego. Po podaniu paradygmatu każdego z podtypów autor opisuje szczegółowo każdy z przypadków w liczbie pojedynczej i mnogiej, a wyjaśniając oboczności w tematach, bardzo często odwołuje się do gramatyki historycznej. Co ciekawe, Kryński podaje również odmianę rzeczowników w liczbie podwójnej i wyjaśnia ich zanik w polszczyźnie.

W deklinacji pierwszej wyodrębnia dwa podtypy odmiany, odmianę twardo- lub miękkotematową:

  

Zaimek

Zaimki Kryński charakteryzuje jako „wyrazy używane w mowie zamiast imienia osoby lub rzeczy” (s. 107) i wyodrębnia następujące ich typy:

1. Zaimki osobowe „wyrażające osobę” (s. 107), przy czym zaznacza, że dla wyrażenia 3. osoby używane są zaimki wskazujące on, ona, ono,
2. Zaimek osobowo-zwrotny „się” – „wyraża osobę lub rzecz, na którą zwraca się jej własna czynność” (s. 107),
3. Zaimki dzierżawcze – „wyrażają posiadacza albo sprawcę czegoś” (s. 108),
4. Zaimek dzierżawczo-zwrotny „swój, swoja, swoje” – „wyraża posiadanie pewnego przedmiotu przez jedną z trzech osób, o której mowa bądź w liczbie pojedyńczej, bądź w mnogiej” (s. 108),
5. Zaimki wskazujące – „za pomocą których wskazujemy przedmioty bądź blizkie nas, bądź też bardziej lub mniej odlegle” (s. 108),
6. Zaimki pytające – „za pomocą których pytamy czy to o osoby, czy o zwierzęta lub rzeczy” (s. 109) i pytająco-dzierżawczy: czyj, -a, -e,
7. Zaimki względne – „zaimki pytajne, które znaczenie względnych mają wtedy, gdy odnoszą się do osób lub rzeczy tylko co wymienionych”(s. 109),
8. Zaimki nieokreślne – „takie, które niedokładnie lecz ogólnie tylko oznaczają osobę lub rzecz” (s. 109).

W dalszej części podrozdziału poświęconego zaimkom przedstawia paradygmaty każdego z typów zaimków i opisuje szczegółowo pochodzenie poszczególnych form oraz ich ewolucję w języku polskim.

Na uwagę zasługują zaimki osobowe, które tworzą klasę niejednorodną. Obok osobnych zaimków osobowych ja, ty, my, wy – z powodu braku form trzecioosobowych – występują w ich funkcji zaimki wskazujące:

  

Przymiotnik

Analizę przymiotników Kryński zaczyna od definicji tej części mowy: „Przymiotnik albo imię przymiotne jest to wyraz, oznaczający przymiot i w ogóle właściwość przedmiotu; np. człowiek pracowity, zwierz dziki, ptak leśny” (s. 138). W dalszej części wywodu szczegółowo przedstawia dawną odmianę rzeczownikową przymiotników, analizując każdy przypadek i relikty dawnej odmiany zachowane w polszczyźnie. Następnie równie wnikliwie przedstawia historię odmiany zaimkowej (złożonej), opisując procesy fonetyczne towarzyszące zmianom fleksyjnym.

Ciekawe, że w podrozdziale poświęconym przymiotnikom Kryński umieszcza również przymiotniki rzeczownie wzięte (tj. rzeczowniki odprzymiotnikowe):

• rodzaju męskiego na -i, -y, „oznaczające przeważnie godność lub zawód, np. bliźnie, budowniczy, chorąży; rodzaju żeńskiego na -owa: budowniczowa, cześnikowa; rodzaju nijakiego nazwy opłat na -e: brukowe, pogłówne, stajenne” (s. 156),
• „nazwiska osób zakończone na -ski, -cki, -ska, -cka i -owa, mające przeto formę przymiotnikową; jak np. Krasiński, Słowacki, Kochanowska, Drużbacka” (s. 156),
• „nazwiska rodowe cudzoziemskie zakończone na e (lub eu, eux), i, y, jak: Linde, Bandtkie, Goethe, oraz imiona chrzestne zakończone na i, y; np. Marceli, Antoni, Bazyli” (s. 156–157).

W tym miejscu Kryński omawia również rzeczowniki typu sędzia, hrabia i wskazuje, że mają one w liczbie pojedynczej odmianę przymiotnikową.

Przechodząc do zagadnienia stopniowania przymiotników, Kryński zaznacza, że „rzecz o stopniowaniu przymiotników należy właściwie do części gramatyki zwanej etymologią (tj. słowotwórstwem). Mimo to wykład ten umieszczamy ze względów praktycznych po nauce o deklinacji przymiotników” (s. 159).

Liczebnik

Następne 11 stron Kryński poświęcił liczebnikom (liczbownikom), które „wyrażają ilość czyli liczbę przedmiotów” (s. 162). Do tej części mowy zaliczył liczebniki:

• główne: jeden, a, e; dwa, dwie, trzy, cztery, pięć, sześć…
• liczebniki zbiorowe: dwoje, oboje, troje, czworo, które „używają się jako rzeczowniki rodzaju nijakiego”,
• porządkowe: pierwszy, a, e, drugi, a, e,
• ułamkowe: półtora, półtrzecia, półczwarta,
• przysłówkowe porządkowe: po pierwsze, po wtóre, po trzecie, po czwarte,
• liczebniki wielorakie: jednaki, dwojaki, trojaki.

Słowo

Na wstępie podrozdziału dotyczącego czasownika Kryński definiuje słowo (tj. czasownik), które „wyraża czynność lub stan pewnej osoby lub rzeczy” (s. 173). Rozróżnia słowa przechodne, nieprzechodne, zwrotne i zaimkowe, czyli takie, które „utworzyły z zaimkiem się wyrażenia stałe, nierozłączne, tak dalece, iż słowo bez zaimka zwrotnego nie używa się już wcale; np. śmiać się z kogoś, spodziewać się czegoś, opiekować się kimś”.
Kryński wyróżnia stronę czynną, bierną i zwrotną czasowników, mówi o formie dokonanej i niedokonanej, w końcu wyodrębnia słowa o postaci jednotliwej (tj. czasowniki duratywne) i słowa o postaci częstotliwej (tj. czasowniki iteratywne).

Przechodząc do typów koniugacji, autor omawia poszczególne kategorie gramatyczne czasownika:

• sposoby, czyli tryby: oznajmujący, rozkazujący, warunkowy, bezokoliczny,
  
• czasy: teraźniejszy, przeszły, zaprzeszły, przyszły (zaznacza, że wcześniej istniały jeszcze czas przeszły trwały, czyli imperfektum, i czas przeszły chwilowy, czyli aoryst),
  
• liczby: pojedyńcza i mnoga (dawniej liczba podwójna),
  
• osoby, trzy w każdej liczbie,
  
• rodzaje, nie podaje rodzajów, wspomina jedynie, że „rozróżnienie rodzajów w koniugacji właściwe jest tym tylko formom słowa, w których skład wchodzą żywioły imienne; np. czytał-em, czytała-ś, czytało, czytali-śmy, czytały-ście; przepisałbyś, odpoczęłybyście” (s. 177).

Kryński dodaje, że „do form koniugacyjnych zalicza się również szereg przymiotników słownych, zwanych imiesłowami” (s. 177) i wyodrębnia ich 5 typów (będących kontynuantami form prasłowiańskich):

• czynne:
  1. imiesłów czasu teraźniejszego, np. czytający, -a, -e, czytając, widzący i widząc,
  2. imiesłów czasu przeszłego, np. zwiądł, zwiędła, zwiędło, był, była, było,
  3. imiesłów czasu zaprzeszłego, np. czytawszy, zrobiwszy, przyszedszy, postrzegszy,
• bierne:
  1. imiesłów czasu teraźniejszego, np. łakomy, widomy,
  2. imiesłów czasu przeszłego, np. czytany, widziany.

Dopiero na końcu zaznacza, że „formy im. czynnych jak: czytając, klęcząc i klęczący… czytawszy, przyszedszy… wyodrębniły się z czasem spośród innych imiesłowów i stały się wyrazami nieodmiennymi ze znaczeniem przysłówków” (s. 177).

W budowie czasownika Adam Kryński wyodrębnia następujące elementy:

1. pierwiastek słowa (tj. morfem, rdzeń), czyli „ta część słowa, w której zawiera się główne, zasadnicze jego znaczenie” (s. 178),
2. osnowa słowna (tj. temat), która może być tożsama z pierwiastkiem i wówczas mamy do czynienia ze słowem pierwotnym, np. dać, bić; lub też może być złożona z pierwiastka oraz przyrostka i wówczas mówimy o słowach pochodnych, np. pły-ną-ć,
3. osnowa czasu teraźniejszego (tj. temat czasu teraźniejszego), na podstawie której powstają czas teraźniejszy, imiesłowy czasu teraźniejszego,
4. osnowa trybu bezokolicznego (tj. temat czasu przeszłego), od którego powstają bezokolicznik i imiesłowy czasu przeszłego.

Następnie szczegółowo opisuje historię zmian w każdej grupie wyrazów pochodzących od poszczególnych osnów (tematów), łącznie z imperfektum i aorystem, podając liczne przykłady z dawnej literatury polskiej.

Kolejnym zagadnieniem poruszanym w gramatyce są czasy opisowe albo złożone, czyli czas przeszły, zaprzeszły i przyszły, równie szczegółowo opisane historycznie, z przykładami pochodzącymi z dawnych psałterzy polskich. Tutaj również opisuje Kryński tryb warunkowy.

Podział czasowników na typy koniugacyjne zaproponowane przez Adama Kryńskiego jest wzorowany na podziale czasowników prasłowiańskich Augusta Leskiena. Za podstawę klasyfikacji czasowników na typy odmiany gramatyk bierze osnowę czasu teraźniejszego, w związku z tym wyróżnia:

• koniugację I-szą „z osnową utworzoną z pierwiastka za pomocą przyrostka -e” (s. 208): niesie, bierze, drze,
• koniugację II-gą, „w której znajdują się czasowniki z osnową utworzoną za pomocą przyrostka -ńe” (s. 209): ciśnie, pragnie,
• koniugację III-cią, z przyrostkiem -je: bije, pisze, kupuje,
• koniugację IV-tą, z przyrostkiem -i: wozi, broni, mówi,
• koniugację V-tą, „z osnową teraźniejszości zakończoną na -a” (s. 210): łka, ufa, trwa, czyta.

Dodatkowo w koniugacji I, III i IV Kryński wyodrębnia tzw. gromady (podgrupy, które różnią się zakończeniem rdzeni). Następnie przedstawia charakterystykę czasowników z każdego z typów koniugacyjnych.

Szczegółowo omawia czasowniki być, wiedzieć, jeść, dać i ich pochodzenie.

              

              

Pisownia

Ostatnia część podręcznika to Pisownia (s. 285–345), którą Kryński definiuje następująco: „Przez pisownię czyli ortografję rozumiemy z jednej strony sposób oznaczania wyrazów i form gramatycznych w piśmie, z drugiej zaś i naukę czyli teorję tych zasad, których w danym języku trzymamy się przy pisaniu”. Odróżnia tym samym pisownię (tj. ortografię) od grafiki (tj. grafii), „w której chodzi jedynie o sposoby oznaczania pojedynczych brzmień czyli głosek zapomocą liter danego abecadła” (s. 285).

Zasady ogólne ortografii polskiej sprowadza Kryński do trzech zasad: fonetycznej, etymologicznej i historycznej, po czym omawia każdą z nich.
Przy zasadzie fonetycznej porusza problem samogłosek pochylonych i ich kreskowania, zaznaczając, że kreskowanie e wyszło z użycia w ostatnich latach. Podaje zasady stosowania samogłosek ę i ą (matkę, ale panią), głosek s, ś, sz, głosek k’, g’, zmiękczenia głosek wargowych, pisowni przyimków (= przedrostków) s-, z- (spadać i złapać); pisowni wyrazów obcych typu: Apollo, Attyka, Otto; zasady stosowania samogłoski u (tutaj przytacza całą listę wyrazów pisanych przez u, s. 297–303).

Do zasad etymologicznych ortografii zalicza kreskowanie ó (również podaje listę wyrazów, s. 306–308); pisownię rz (s. 310–312) i ż.

Zasada historyczna pisowni znajduje – według autora – zastosowanie przy zapisie głoski h, która może być pochodzenia słowiańskiego (błahy), niemieckiego (hrabia) lub łacińskiego (honor) (s. 317–318). Kryński przestrzega przed stosowaniem w bezokoliczniku czasowników typu móc, biec zakończenia dz, gdyż jest ono wynikiem „fałszywej analogji” i nie jest umotywowane historycznie.

Kryński zaleca stosowanie końcówki -ym, -im w narzędniku i miejscowniku lp., a końcówki -emi w narzędniku liczby mnogiej bez względu na rodzaj. Udowadnia, że rozróżnienie rodzaju męskiego i nijakiego za pomocą końcówek nie ma żadnego uzasadnienia historycznego, jej autorstwo przypisuje Walentemu Szylarskiemu★, a rozpowszechnienie Onufremu Kopczyńskiemu, który umieścił tę zasadę w swojej gramatyce z 1780 roku. Kryński podkreśla, że jest to prawidło sztuczne, zjawisko odosobnione i uważa że „zachowywanie go w piśmie jest dla każdego piszącego uciążliwą niedogodnością, nieustannym kłopotem” (s. 323). Uważa, że przepis Kopczyńskiego powinien zostać usunięty z pisowni.

Inną kwestią poruszaną przez Kryńskiego jest wymowa imiesłowów typu zjadszy, rzekszy, w których pojawia się głoska -ł-. Jest on przeciwny nowym formom, gdyż nie znajduje dla nich uzasadnienia ani w tradycji, ani w etymologii, ani w wymowie.

Podsumowanie

Gramatyka Adama Antoniego Kryńskiego nie była dziełem rewolucyjnym, lecz z pewnością przełomowym. Była jedną z pierwszych książek, w których wykorzystano metodę historyczno-porównawczą, i jedną z ostatnich o charakterze przede wszystkim praktycznym. Zapisała się w historii jako bardzo dobry podręcznik opisujący wnikliwie fleksję języka polskiego i jej historię★. 

Zasługą książki Kryńskiego było z całą pewnością propagowanie zasad poprawności językowej, odchodzenie od dawnych, skostniałych reguł dotyczących fleksji (jak chociażby zasady Onufrego Kopczyńskiego dotyczącej końcówek narzędnika i miejscownika przymiotników), upowszechnianie nowych, uproszczonych typów deklinacji i koniugacji. Nie ustrzegł się Kryński pewnych błędów, jak na przykład opisywanie współczesnego systemu języka polskiego z diachronicznego punktu widzenia (zaliczenie rzeczowników odprzymiotnikowych do przymiotników; problemy z definicją zaimków osobowych i wskazujących, próba umieszczenia współczesnych imiesłowów w ramach gramatyki prasłowiańskiej).

Podręcznik Adama Kryńskiego z roku 1897 zamyka w nauce o języku polskim czas „gramatykopisarstwa”, od tego czasu możemy mówić o współczesnym językoznawstwie polskim★. Gramatyka języka polskiego autorstwa Kryńskiego nie reprezentuje jeszcze językoznawstwa opisowego czy historycznego, stanowi jednak podstawę do prac takich badaczy jak Jan Rozwadowski, Jan Łoś czy Stanisław Szober.

Recepcja dzieła

Gramatykę języka polskiego Adama Antoniego Kryńskiego cechuje – na co wskazują jej późniejsi badacze – dokładność, sumienność i pasja, z jaką opisywał system języka polskiego. Podręcznik doczekał się 6 wydań w latach 1897–1917 (wyd. I 1897, następne: 1900, 1903, 1907, 1910, 1917), a w 1900 roku został nagrodzony przez Akademię Umiejętności w konkursie Lindego.

Z gramatyki Kryńskiego korzystał Tadeusz Lehr-Spławiński: „Pamiętam jak silne wrażenie wywarła ta gramatyka na mnie, gdy jako uczeń VI klasy gimnazjalnej z nią (w III wydaniu) się zapoznałem; w porównaniu z pełną bezdusznych i mało zrozumiałych formułek gramatyką Małeckiego, z której uczyliśmy się w szkołach galicyjskich, wydawała mi się ona rewelacją i stała się jednym z najważniejszych czynników w rozbudzaniu zainteresowania do obserwacji i opisywania zjawisk językowych, które skierowało mnie z czasem na drogę studiów językoznawczych” [Lehr-Spławiński 1923, 2].

Późniejsi językoznawcy określali gramatykę jako „wybitną pozycję”, zaznaczali, że „przejrzystość planu, jasność wykładu i umiejętność uwydatniania związków, zachodzących między opisywanemi zjawiskami i faktami, uczyniły z tego dzieła doskonały naukowy podręcznik, z którego przez kilka dziesiątków lat czerpały swoją wiedzę o języku ojczystym młodzież uniwersytecka i szerokie koła polskiej inteligencji” [Szober 1934, 496].
Stanisław Skorupka docenił jasność wykładu dzieła i podkreślił, że „aktualność naukowa książki przetrwała wiele wydań, a jej rola okazała się większa, niż to bywa zazwyczaj” [Skorupka 1964, 183], a Stanisław Urbańczyk uznał podręcznik Kryńskiego za „niewątpliwy przełom w naszym gramatykarstwie” [Urbańczyk 1993, 100].

Kazimierz Nitsch zauważył, że gramatyka Kryńskiego „była dla wykształconego ogółu swojego rodzaju fenomenem”. I pomimo opinii, że dzieło „można by określić co najwyżej jako podręcznik dla studentów pierwszego roku”, przyznał, że jest to książka „napisana jasno i podająca przystępnie dość obfity materiał historyczny, pokazujący, że zjawiska językowe to twory realne, żywe” [zob. Urbańczyk 1993, 100, 123].

Ciekawostki

Adam Kryński wraz z synem Mirosławem napisał podręcznik Gramatyka języka polskiego – szkolna, który w latach 1908–1927 wydawano aż 13 razy.

Poprawność językowa była pasją Kryńskiego do tego stopnia, że potrafił wytykać błędy innym językoznawcom [Kryński 1929, 607–622]. Na jednych z prowadzonych ćwiczeń z lektury tekstów staropolskich był oburzony, że  „teraz każdy, nawet sportowiec, który skoczy trochę dalej niż inni, już jest nazywany mistrzem” [Skorupka 1964, 181].

Wersja elektroniczna

Dostępne wersje:

Adam Antoni Kryński, Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1900 (wyd. 2);

Adam Antoni Kryński, Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1903 (wyd. 3);

Adam Antoni Kryński, Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1910 (wyd. 5).