Jak wynika z Przedmowy do wydania gramatyki z r. 1883★, swoje dzieło Michał Grubecki napisał na podstawie gramatyki języka rosyjskiego Ardaliona Iwanowa★. Russkaja grammatika Iwanowa stanowiła kompilację fragmentów z różnych wcześniejszych gramatyk, w szczególności pracy Nikołaja Grecza, której autor inspirował się podręcznikami publikowanymi w Niemczech i Francji, a także gramatykami Michaiła Łomonosowa i Nikołaja Karamzina. Warto zaznaczyć, że niektóre z przyjętych w nich rozwiązań w połowie lat 60. XIX w. zostały już uznane za przestarzałe. Mimo to, jak wynika z analizy porównawczej, M. Grubecki, gdzie było to możliwe, z gramatyki Iwanowa przejął całe partie tekstu★, a przykłady rosyjskie zastąpił polskimi. Por. niżej:

   
      [Grubecki 1891, 23]                                                         [Iwanow 1861, 22]

    
  Uzupełnił także podręcznik o terminy polskie i omówił charakterystyczne cechy języka polskiego. Nie zrezygnował jednak z informacji dotyczących języka rosyjskiego, w gramatyce znajdujemy ok. 63 uwag poświęconych gramatyce języka rosyjskiego; w większości wypadków opublikowane one zostały mniejszą czcionką, pojawiają się także w przypisach. Por. niżej:


      [Grubecki 1891, 8]

      [Grubecki 1891, 37]

     [Grubecki 1891, 40]

W efekcie tych zabiegów powstała gramatyka języka polskiego z elementami gramatyki porównawczej. Próba porównania gramatyki języków polskiego i rosyjskiego podjęta została na potrzeby podręcznika szkolnego★.

Sam M. Grubecki próbuje w przedmowie do wydania gramatyki z r. 1883★ skomentować to, czym w jego rozumieniu jest srawnitielnaja grammatika (gramatyka porównawcza):

Biorąc za podstawę powszechnie używaną Gramatykę języka rosyjskiego [Russkaja grammatika], napisaną przez Iwanowa, zmieściłem w niej wszystkie charakterystyczne cechy języka polskiego, pozostawiając wspólne zasady dla obu języków★ [Grubecki 1883, 3].

W tej samej przedmowie autor wyjaśnia także, że podręcznik został napisany dla Rosjan. Jednocześnie zaznacza, że wcześniejsze wydania jego podręcznika zbyt szybko rozeszły się po instytucjach edukacyjnych ówczesnego Cesarstwa Rosyjskiego, zatem nie mogły zostać w należytym stopniu wykorzystane w Królestwie Polskim.

W zależności od wydania Srawnitielnaja grammatika… Grubeckiego liczy od 102 do 112 stron. Podobnie jak Russkaja grammatika A. Iwanowa dzieli się na wstęp i trzy części: Słowoproizwiedienije (Źródłosłów), Słowosoczinienije (Składnia), Prawopisanije (Pisownia)★.

Każda z trzech zasadniczych części gramatyki Grubeckiego jest podzielona na nienumerowane rozdziały. Niektóre rozdziały zawierają podrozdziały. Z kolei rozdziały (i podrozdziały) podzielone są na numerowane paragrafy. Łącznie podręcznik liczy 204 paragrafy.

Na całość omawianego dzieła M. Grubeckiego [1891] składają się:

WSTUPLENIJE (s. 3)

OTDIELENIJE PIERWOJE

Słowoproizwiedienije (Źródłosłów) (s. 3–56)

- Imia suszczestwitielnoje (Rzeczownik) (s. 6–22)

- Imia priłagatielnoje (Przymiotnik) (s. 22–29)

- Imia czislitielnoje (Liczebnik) (s. 29–33)

- Miestoimienije (Zaimek) (s. 33–37)

- Głagoł (Słowo) (s. 37–51)

---Priczastije (Imiesłów odmienny) (s. 50)

--- Diejepriczastije (Imiesłów nieodmienny) (s. 50–51)

- Narieczije (Przysłówek) (s. 51–53)

- Priedłog (Przyimek) (s. 53–54)

- Sojuz (Spójnik) (s. 54–55)

- Mieżdomietije (Wykrzyknik) (s. 55–56)

OTDIELENIJE WTOROJE

Słowosoczinienije (Składnia) (s. 56–91)

- Sogłasowanije słow (Zgoda) (s. 67–70)

- Uprawlenije słow (Rząd) (s. 70–91)

--- Upotrieblenije padieżej biez priedłogow (s. 71–77)

--- Upotrieblenije padieżej s priedłogami (s. 77–85)

- Razmieszczenije słow (Szyk) (s. 85–86)

- Znaki priepinanija (Użycie znaków pisarskich) (s. 87–91)

OTDIELENIJE TRIETJE

Prawopisanije (Pisownia) (s. 92–105)

– Upotrieblenije propisnych bukw (s. 92–94)

– Upotrieblenije strocznych bukw (s. 95–105)

a) Głasnyje★ bukwy (Samogłoski) (s. 95–98)

b) Sogłasnyje twierdyje bukwy (s. 98–99)

c) Sogłasnyje miagkije bukwy (s. 99–102)

–Pribawlenije o bukwach U i Ch (s. 102–103)

– Prawilnoje upotrieblenije otdielnych słow (s. 104–105)

– Pierieniesienije słogow (s. 105)

PRIMIER DIKTOWKI iz driewnich awtorow (s. 106–110)

W pierwszej★ części podręcznika, zatytułowanej Słowoproizwiedienije (Źródłosłów), autor omawia pochodzenie, budowę, znaczenie i zmiany formalne wyrazów. Zaczyna od krótkiego opisu liter i głosek. Następnie podaje informacje o odmiennych i nieodmiennych częściach mowy, definiuje je, wyjaśnia ich funkcje oraz omawia kategorie gramatyczne. Z przyczyn oczywistych, w opisie fleksji rzeczowników, przymiotników, liczebników M. Grubecki nie mógł korzystać z podręcznika A. Iwanowa.

Część Słowoproizwiedienije M. Grubecki zaczyna, podobnie jak A. Iwanow, od wyjaśnienia terminów słowo (wyraz) i słog (syllaba). Słogi składają się ze zwukow (głosek). M. Grubecki wyjaśnia, że bukwoj (literą) jest oznaczenie poszczególnej głoski w piśmie (s. 4).

Według niego liter i głosek w języku polskim jest 44: a, ą; b, b’; c, c’, cz; d, dz, dź; e, é, ę; f, f’; g; h, ch; i; j; k; l, ł; m, m’; n, n’; o, ó; p, p’; r, rz; s, s’, sz; t; u; w, w’; y; z, ż, ź. Podaje ich transkrypcję na język rosyjski.

       

    (Grubecki 1891, 4)

Litery dzielą się na głasnyja (samogłoski) i sogłasnyja (spółgłoski) (s. 4).

Samogłoskami są: а, е, é, i, о, ó, u, у, ą, ę.

Warto podkreślić, że M. Grubecki pomija informację o półsamogłoskach (jerach i j), wspomnianych przez A. Iwanowa:

    [Iwanow 1861, 2]

Spółgłoski po naturie (z natury) dzielą się na twierdyja (twarde) (b, d, f, g, h, ch, k, ł, m, n, p, r, s, t, w, z) i miagkija (miękkie) (ze znaczkiem (’), a także с, cz, dz, dź, l, rz, sz, ż).

Ze względu na narządy, biorące udział w tworzeniu spółgłosek, autor gramatyki dzieli je na gubnyja (wargowe), jazykowyja (językowe) i podniebnyja (podniebienne), wśród których wymienia spółgłoski twarde i miękkie:

    [Grubecki 1891, 4–5]

Podniebienne spółgłoski dż, dz, ż, c, cz, sz są nazywane także szypiaszczimi (syczącemi).

Warto podkreślić, że klasyfikacja spółgłosek nie została wzięta z podręcznika A. Iwanowa. Jest ona zgodna z podziałem np. przyjętym w gramatyce Józefa Muczkowskiego, z tą tylko różnicą, że M. Grubecki pominął spółgłoskę j★ i w różnych wydaniach Gramatyki spółgłoski dź, dż, ź i ż są umieszczone w różnych grupach (co, prawdopodobnie, można byłoby wytłumaczyć usterkami technicznymi):

    [Muczkowski 1860, 7]

W tej części dzieła wspomina autor także o wyrazach★, wśród których wymienia odnosłożnyja (jednozgłoskowe), dwuchsłożnyja (dwuzgłoskowe), triechsłożnyja (trzechzgłoskowe) i mnogosłożnyja (wielozgłoskowe). Dzieli również wyrazy na koriennyja (pierwotne) i proizwodnyja (pochodne), słożnyja (złożone) i sostawnyja (zestawione).

Rzeczowniki M. Grubecki dzieli na:

• oduszewlennyje (żyjące) (człowiek, orzeł);
• licznyje (osobowe) (brat, Maryja);
• nieoduszewlennyje (nieżyjące) (dąb, pióro);
• czuwstwiennyje (zmysłowe) (blask, gorycz, zapach);
• umstwiennyje (umysłowe) i otwleczennyje (pojęciowe) (skromność, czas);
• duchownyje (duchowne) (Bóg, anioł, dusza, duch);
• naricatielnyje, obszczije (pospolite) (król, miasto, dzień);
• sobstwiennyje (własne) (Aleksander, Rossyja, Moskwa, Jan Aleksandrowicz, Kutuzow);
• sobiratielnyje (zbiorowe) (rodzina, stado, las, zboże);
• wieszczestwiennyje (materialne) (złoto, mléko);
• uwieliczitielnyja (zgrubiałe) (chłopisko, łapsko);
• umienʹszytielnyja (zdrobniałe) (chłopczyk, rączka);
• priwietstwiennyja, łaskatielnyja (pieszczotliwe) (Каsieczka, rączunia);
• uniżytielnyja (pogardliwe) (książczyna, chałupsko).

Podkreśla, że rzeczowniki mają dwie liczby: pojedynczą i mnogą (brat – bracia, rzeka – rzeki), istnieją jednak takie, które są używane wyłącznie w liczbie pojedynczej (Rzym, mąka, szczęście, szczaw’) albo w liczbie mnogiej (ludzie, nożyczki, usta; Ateny, Chełmogory).

Podobnie jak A. Iwanow, M. Grubecki wyróżnia trzy rodzaje rzeczownika: mużskij (męzki) (służący, wuj, lew, baran), żenskij (żeński) (służąca, córka, lwica, owca) i sriednij (nijaki) (okno, pole, strzemię). Zaznacza jednak, że w języku polskim istnieją rzeczowniki obszczago roda (dwupłciowe) (sługa, kaléka, płaksa). Zwraca uwagę, że rzeczowniki osobowe mogą mieć dwa rodzaje: Cesarz – Cesarzowa, Polak – polka★. Na rodzaj rzeczowników wskazują zaimki ten, ta, to.

M. Grubecki pisze, że rzeczowniki odmieniają się przez padieży (przypadki), które określić można, posługując się pytaniami. Autor gramatyki nazwy przypadków★ podaje po rosyjsku, a pytania, na które one odpowiadają, po polsku:

1. Imienitielnyj kto? со? – brat, dom;

2. Roditielnyj kogo? czego? czyj? czyja? czyje? – brata, kapelusza, ojca;

3. Datielnyj komu? czemu? – bratu, stołowi;

4. Winitielnyj kogo? со? – ojca, matkę, chustkę;

5. Zwatielnyj – bracie, (kochany) przyjacielu;

6. Tworitielnyj kim? czem? – piórem, ołówkiem, (z) bratem;

7. Priedłożnyj o kim? o czem? przy kim? przy czem? na kim? na czem? w kim? w czem? – (o) bracie, (o) domie.

Skłonienije (formę przypadkowania rzeczownika) definiuje jako „odmianę końcówki imienia przez liczby i przypadki” (s. 11). Do formy pierwszej należą rzeczowniki z końcówkami rodzaju męskiego, do formy drugiej – rzeczowniki z końcówkami rodzaju żeńskiego, do formy trzeciej – rzeczowniki z końcówkami rodzaju nijakiego.

[Grubecki 1891, 12]

    [Grubecki 1891, 13]

Jeśli chodzi o pozostałe imienne części mowy, podaje, na jakie podgrupy się one dzielą i jak się odmieniają.

Przymiotniki dzieli na: kaczestwiennyja (przymiotowe), pritiażatielnyja (pochodne), obstojatielstwiennyja (przysłówkowe). Opisuje też stopniowanie przymiotnika.

Wśród liczebników wyróżnia: poriadkowyja (porządkowe) i koliczestwiennyja (liczebne), w tym sobiratielnyja (zbiorowe) i drobnyja (ułamkowe).

Zaimki dzieli na: licznyja (osobowe), wozwratnyja (zwrotne), ukazatielnyja (ukazujące), pritiażatielnyja (dzierżawcze), otnositielnyja (względne), woprositielnyja (pytające), opriedielitielnyja (określające), nieopriedielennyja (nieoznaczone) oraz suszczestwitielnyja [= rzeczownikowe – N.B.] i priłagatielnyja [= przymiotnikowe – N.B.]

Szczególną uwagę w opisie czasownika poświęca kategoriom trybu, strony, czasu, osoby, rodzaju, liczby i aspektowi. Bezokolicznik traktuje jako formę trybu bezokolicznego. Osobny podrozdział poświęcił imiesłowom (odmiennym i nieodmiennym). Za podstawę podziału czasowników na spriażenija (formy czasowania) przyjmuje końcówkę 3 os. lp., na tej podstawie wyróżnia 4 formy odmiany czasownika: forma I – na a, np. on czyta, forma II – na e, np. on pisze, forma III – na i, np. on robi, forma IV – na y, np. on słyszy. Wyróżnione zostało także somnitielnoje spriażenije (forma omowna) – mam pisać, miałem pisać, będę miał pisać, mnie mają chwalić.

 

W opisie nieodmiennych części mowy wskazuje na ich znaczenie i funkcje składniowe. Wiele uwagi poświęca ich klasyfikacji.

Przysłówki dzieli na oznaczające: kaczestwo (przymiot), obraz diejstwija (sposób działania), koliczestwo (ilość), miesto (miejsce), wriemia (czas), poriadok (porządek), usilenije (stopień wzmacniający), osłablenije (stopień ujmujący), udowletworienije (zadość uczynienie), wopros (pytanie), iskluczenije (wyjątek), srawnienije (porównanie), nieschodstwo (brak podobieństwa), sowokupność (połączenie), izjasnienije (objaśnienie), nieczajannostʹ (niespodziankę), a także przysłówki: utwierditielnyja (potwierdzające), otricatielnyja (przeczące), priedpołożytielnyja (przypuszczające), zamienitielnyja (oznaczające zamianę).

Wyodrębnił przyimki otdielnyje i nieotdielnyje★.

Przeprowadził podział spójników na: sojedinitielnyje (łączące), razdielitielnyje (rozłączające), izjasnitielnyje (objaśniające), powtoritielnyje (powtarzające), srawnitielnyje (porównywające), usłownyje (warunkowe), ustupitielnyje (ustępujące), winosłownyje (przyczynowe), protiwitielnyje (przeciwnicze), zakluczitielnyje (wnioskujące).

Wykrzykniki dzieli na wyrażające: udiwlenije (zadziwienie), odobrienije (przyznanie), radostʹ (radość), uwierienije (zapewnienie), zow (wołanie), otklik (odezwanie), smiech (śmiech), niegodowanije (oburzenie), ponużdienije (przymus), priedłożenije (ofiarowanie), bojaźń (bojaźń), ugrozu (pogróżkę), ukoriznu (wyrzut), zaprieszczenije (zabronienie), pieczal (smutek), sożalenije (współczucie), ukazanije (wskazanie), a także zwukopodrażanija [= dźwiękonaśladownictwo – N.B.].

 Warto zaznaczyć, że M. Grubecki dobrze znał gramatyki Antoniego Małeckiego [1863] i Józefa Muczkowskiego [1860] i to właśnie na nich opierał się przy formułowaniu teoretycznych zasad w częściach Słowoproizwiedienije, Słowosoczinienije, Prawopisanije, o czym może świadczyć m.in. wybór przykładów.

 

    [Grubecki 1891, 14]

    [Muczkowski 1860, 51]

    [Grubecki 1891, 76]

    [Małecki 1863, 209]

 

    [Grubecki 1891, 98]

    [Muczkowski 1860, 278]

W części drugiej zatytułowanej Słowosoczinienije (Składnia) M. Grubecki omawia zasady łączenia wyrazów w celu tworzenia mowy i w pierwszej kolejności definiuje riecz (mowę) jako „wyrażanie myśli w słowie” i priedłożenije (zdanie), jako „krótką myśl wyrażoną słowami”★ (s. 56).

W zdaniu powinny być gławnyja [= główne – N.B.] i wtorostiepiennyja [=poboczne – N.B.] części zdania. Do pierwszych zalicza podleżaszczeje (podmiot) i skazujemoje (orzeczenie), do drugich – wyrazy dopołnitielnyja (dopełniające), opriedielitielnyja (określające), obstojatielstwiennyja (okolicznościowe); omawia, jakie części mowy i formy gramatyczne je wyrażają.

Podmiot i orzeczenie mogą występować w formie prostej lub złożonej.

Kilkakrotnie wspomina o tym, że funkcję łącznika między nimi pełnią czasowniki być, bywać, podobnie jak czasowniki zwać się, zostać, stać się, stawać się, urodzić się, żyć, umrzeć (s. 57, 58, 59).

Główne części zdania, łącznik i obraszczenije (zwrot), mogą być pominięte, jeśli to nie zakłóca procesu komunikacji, np.: Czy był tam twój brat? – Był (brat). Czy to Słowacki napisał? – Słowacki (napisał). Czy to jest dobry malarz? – Nie. Sen (jest) mara, Pan Bóg (jest) wiara.

Dalej M. Grubecki przedstawia klasyfikacje zdań na podstawie ich składu: prostyja (proste), slitnyja (ściągnięte) oraz na podstawie ich znaczenia: gławnyja (główne), pridatocznyja (przydane) i wwodnyja (nawiasowe). Charakteryzuje także związki międzywyrazowe, składni, zgody, rządu i przynależności. Tę część podręcznika zamykają krótkie rozdziały o szyku wyrazów w zdaniu (priamoj poriadok (prosty szyk) i izmieniennyj poriadok (zmienny szyk)), znakach pisarskich i zasadach interpunkcji. M. Grubecki wymienia 10 znaków pisarskich:

1.  Zapiataja (przecinek) – (,).
2.  Toczka s zapiatoj (średnik) – (;).
3.  Dwojetoczije (dwukropek) – (:).
4.  Toczka (kropka) – (.).
5.  Mnogotoczije (kilka kropek) – (....).
6.  Znak wosklicatielnyj (wykrzyknik) – (!).
7.  Znak woprositielnyj (znak pytania) – (?).
8.  Czerta czyli tirie (pauza) – ( – ).
9.  Skobki czyli znak wmiestitielnyj (nawias) – ().
10. Dwuzapiataja czyli kawyczki (cudzysłów) – („ ”).

Przedmiotem opisu w części trzeciej Prawopisanije (Pisownia) jest ortografia. Część ta weszła do wszystkich wydań gramatyki, jednak, jak zaznacza sam autor w przedmowie do III wydania [Grubecki 1883, 3], w kolejnych wydaniach została ona rozszerzona. Grubecki podaje zasady użycia wielkich i małych liter, omawia litery oznaczające samogłoski (é, ę, i, ó, y, u) oraz spółgłoski (f, g, h, z, j, rz, ż, ch) i grupy spółgłoskowe (ks, gz). Zaznacza, że w wypadku pisowni niektórych wyrazów przydatne są informacje etymologiczne i językowe paralele; czasami są one dobrane dość intuicyjnie, np.: żebro – żabry (s. 101), szubienica – wieszadło na szuby, pudło – łac. budello (s. 103).

Poczynając od V wydania [1887], M. Grubecki dodaje do swojej gramatyki część praktyczną, zatytułowaną Primier diktowki★, która stanowi wybór przysłów oraz cytatów z literatury dawniejszej. Można w niej znaleźć cytaty z utworów Jana Kochanowskiego, ks. Stanisława Grochowskiego, Józefa i Szymona Zimorowiczów, Ignacego Krasickiego, Adama Mickiewicza i in. Za ważniejsze źródła posłużyły: Słownik S.B. Lindego (około 30 cytatów), Starożytne przypowieści K. Wójcickiego oraz Słownik synonimów A. Krasińskiego.

Cytaty z części Primier diktowki (s. 106–110) są często przytoczone w postaci nieco zmienionej w stosunku do postaci znanej z wydań książkowych dzieł:

Tu stoi fortepijano, na niém noty i książki wszystko porzucano (s. 110) – Fortepiano? Na niém noty, i książki; wszystko porzucano [Mickiewicz 1862, 11];

Niektórzy pożegnawszy marmórowe gmachy, przenieśli się pod wiejskie niepocieszne dachy (s. 109) – Niektórzy pożegnawszy murowane gmachy, Przenieśli się pod wiejskie niepocieszne dachy [Zimorowicz 1857, 33];

Sobie śpiewam nie komu, swe nie cudze rzeczy (s. 74) – Sobiem śpiewał, nie komu, swe, nie cudze rzeczy [Zimorowicz 1857, 4].

Przyczyną niektórych rozbieżności mogły być zwykłe literówki czy usterki techniczne. W innych wypadkach zmiany mogły być jednak zabiegiem celowym, wprowadzonym z powodów dydaktycznych lub działań konspiracyjnych. Wiadomo, na przykład, że przez pewien czas było zakazane publikowanie utworów A. Mickiewicza, więc robiono to przez „korektę” wierszy, wyeliminowanie zwrotek, podpisanie ich kryptonimami itd. [Szeląg 1993].

 

Recepcja dzieła

Napisana po rosyjsku, zakładająca porównanie języka polskiego z rosyjskim, Srawnitielnaja grammatika… ukazała się w odpowiednim czasie i dobrze rokowała jako próba kompromisu między interesami władz a potrzebami obywateli zainteresowanych nauką języka polskiego. W 1872 r. Komitet Naukowy przy Ministerstwie Oświaty zalecił podręcznik M. Grubeckiego jako obowiązujący do nauki gramatyki w początkowych klasach męskich gimnazjów Warszawskiego Okręgu Naukowego.

[Opriedielenija 1872, 181]

 

Prawdopodobnie w niektórych szkołach gramatyka M. Grubeckiego była wykorzystywana w ciągu całego kursu gimnazjalnego i oficjalnie stanowiła jedyne źródło wiedzy gramatycznej dla uczniów [K.K. 1897, 1].

Warto podkreślić, że wydawana ona była w czasach nasilającej się rusyfikacji. Zgodnie z rozporządzeniami władz w latach 1869–1899 wszystkie przedmioty oprócz religii były wykładane w języku rosyjskim. Język polski nie był przedmiotem obowiązkowym, w niektórych przypadkach w ogóle nie był przewidziany programem nauczania, został usunięty ze szkół ludowych i średnich [Wasilewski 1932, 394]. Uczniom i nauczycielom nie wolno było rozmawiać po polsku w gmachu szkolnym:

Uczniowie gimnazyum, którym w murach szkolnych nie wolno słowem jednem odezwać się po polsku, odzwyczajają się od rozmów głośnych i porozumiewają się szeptem. Poza szkołą dbają, aby ich mowa wolna była od rusycyzmów i w tym celu jeden drugiego poprawia; i pomiędzy studentami uniwersytetu dbałość o czystość języka ojczystego szerokie ma zastosowanie [Język polski 1896, 71].

Na naukę języka polskiego przeznaczano tylko jedną godzinę w tygodniu, strasznie przykre były to dla nas lekcje. Nauczyciel Polak mówił do nas i na tej lekcji tylko po rosyjsku, uczyliśmy się gramatyki polskiej z książki Grubeckiego, w której wszystkie wyjaśnienia napisane były dla nas, Polaków, tylko po rosyjsku, a jedynie przykłady podawane były po polsku. Każde zdanie czytanki polskiej trzeba było przetłumaczyć na język rosyjski. Podczas lekcji historji cuda istne słyszeliśmy o Rosji, a wszystko, co najgorsze, o przeszłości Polski. W ten sposób starano się wsączać w dusze nasze truciznę niewiary we wszystko, co polskie, a wierzyć jedynie w Rosję [Włodarski 1925, 269].

Pomimo że Gramatyka M. Grubeckiego prawie od samego początku została poddana dość ostrej ocenie użytkowników, wywołanej literówkami i błędami rzeczowymi, była ona przedrukowana siedmiokrotnie w latach 1872–1895. Dwa ostatnie wydania (wyd. VI 1891) i (wyd. VII 1895) ukazały się już po śmierci autora. Fakt ten jest dowodem na duże zapotrzebowanie na podręcznik w Królestwie Polskim [Kulka 1994, 91].

W 1898 roku kurator warszawskiego okręgu naukowego Walerian Ligin uznał, że nauka języka polskiego w języku polskim nie sprzeciwia się prawu, i polecił dyrektorom szkół średnich rządowych, aby złożyli mu projekty planu i programu nauki języka polskiego w szkołach oraz wskazali odpowiednie do tego celu podręczniki. Skutkiem tego działania było skreślenie z listy podręczników gramatyki M. Grubeckiego [Kronika 1898, 199].

Omawianą pracę wykreślono nie tylko z programów nauczania języka polskiego, lecz także z pamięci użytkowników i ich potomków. Publikacje z okresu drugiej połowy XIX wieku – początku XXI wieku zawierają nieliczne i krytyczne uwagi na temat tej książki odbieranej jako rusyfikatorskiej i niesłużącej obronie polszczyzny.

Zarzuty[K.K.★ 1897, 1; B.★ 1884, 14] wobec dzieła M. Grubeckiego dotyczyły założeń ogólnych, terminów i kryteriów podziału materiałów gramatycznych, nieforemnych definicji, sformułowań i objaśnień, a także form gramatycznych, zaproponowanych w podręczniku. Krytykowano autora za:

• użycie terminu naukowego srawnitielnaja grammatika (gramatyka porównawcza) w tytule:

„Wtem bowiem, co zawiera jego książka, nietylko nie mamy żadnych badań porównawczych, ale brak zwykłej elementarnej znajomości przedmiotu; napróżnoby kto, uwiedziony fałszywym tytułem, szukał w dziełku umiejętnego wykładu jednego z języków, w nagłówku wymienionych.” [K.K. 1897, 1]★;

• wykład gramatyki polskiej w języku rosyjskim, a także rusycyzmy: Rozległo się ura! (§ 140); Puszkin był Poetą; Łomonosow był poważany; Nazywa się Dzierżawin (§ 142); W Petersburgu mieszkać przyjemnie, ale drogo (§ 144); Lud rzucił się z hałasem na Czerwony Plac (§ 150) i in.★;
• podział liter – znaków piśmiennych (§ 7) – na głoski i samogłoski (§ 9); nierozróżnianie głoski od litery★;
• zaliczenie do podniebiennych spółgłosek g, h, ch, k (§ 13)★;
• użycie terminów: spójniki ustępujące (§ 131), spójniki przeciwnicze (§ 131); zdania przydane (§ 158)★;
• nadmierną skrupulatność w klasyfikacji przysłówków (19 rodzajów); np. przysłówki oznaczające niespodziankę: niespodzianie, raptem, na raz, w mgnieniu oka★;
• traktowanie zamiast i oprócz jako przysłówków★, a osiwiały jako imiesłowu biernego (§ 117);
• definicje i objaśnienia:

1.    - „Bóg, Bóg-Człowiek, anioł, dusza, duch i inne rzeczowniki, oznaczające istoty bezcielesne, nazywają się przedmiotami duchownemi” (§ 21);
2. - „Przypadki są to końcówki imion, wskazujące różne stosunki przedmiotów do siebie” (§ 30);
3. - „Mianownik i wołacz lmn. imion własnych mają dwojaką końcówkę: męzką (mocną) owie, e, i, y i żeńską (słabą) e, i, y, np.: królowie i króle, biskupi i biskupy, bogowie i bogi i t. p.” (§ 39);
4. - „Słowa być i mieć są nazywane „posiłkowemi” […], bo pomagają innym słowom w oznaczeniu czasu” (§ 89);
5. - „Zaimek używa się zamiast imienia w tym celu, żeby mowę naszą uczynić zrozumialszą” (§ 83);
6. - zasady pisowni ó – u w wyrazach: czółno (czółno, bo płynie na czele); jaskółka (w kółko lata); przepiórka (ma pstre piórka (§ 195)), a także w wyrazie zuch (czapka z ucha (§ 197).

Wytykano autorowi też błędy językowe zarówno w języku polskim, jak i w rosyjskim. Na przykład:

• - formę dłoń zamiast dłoni w wołaczu lp. (§ 32);
• - formy stopnia wyższego przymiotnika: płaższy★ czy płaściejszy (§ 57); bystrszy, chytrszy★ (§ 57);
• - pisownię proffessor zamiast profesor (§ 194), klóski★ zamiast kluski (§ 195), lózować, lózak zamiast luzować, luzak (§ 195), marmór zamiast marmur (§ 195), szlósarz★ zamiast ślusarz (§ 195) czy szróba zamiast śruba (§ 195);
• - konstrukcje składniowe: słynie poetą (§ 171); pod panowaniem Piotra Wielkiego (§ 173); doigrał się do nieszczęścia (§ 173), jego izbrano w dieputaty (§ 171);
• - niefortunność i nielogiczność sformułowań: Aleksander I, wjeżdżając tryumfalnie do Paryża, te słowa wyrzekł do tłumiącego się ludu: Przychodzę tu nie jako wróg, ale jako przyjaciel, który chce wam powrócić handel i spokojność (§ 158); Młodzież, która do szkoły, co dla jéj dobra jest zaprowadzona, pilnie nie uczęszcza, nie wielkie w naukach, o których nabycie starać się powinna, uczyni postępy (§ 158).

Z różnych powodów, w tym z powodu braku czasu, autor nie był w stanie na czas dokonać niezbędnych poprawek do wydań podręcznika.

 

Ciekawostki

1. W opublikowanych po śmierci M. Grubeckiego nekrologach i w Albumie Powązek (1915) rok urodzenia i dzień śmierci są różne:  

 

    [Jeziorowski 1915, 123]

 

    [Ateneum 1888, 190]

    [Gazeta Warszawska 1888, 2]

    [Gazeta Lwowska 4 kwietnia 1888, 4]

2. O działalności translatorskiej M. Grubeckiego pisał H. Sienkiewicz:

Niemałą także przyjemność sprawiło zwolennikom lżejszego czytania zamierzone wydawnictwo dzieł Walter Scotta. Na czele wydawnictwa stoi pan Grubecki. Warunki pieniężne są nader przystępne dla mniej nawet zaopatrzonych kieszeni, a samo przedsięwzięcie pożyteczne. Bądź co bądź, utwory Walter Scotta są to arcydzieła, a jako takie, nie starzeją się nigdy. Dzisiejsze pokolenie wprawdzie, zwłaszcza zaś dzisiejsze pokolenie kobiece, wychowane na romansach francuskich, nie zna jak należy dzieł angielskiego romansopisarza, ale właśnie to jeden dowód więcej, dla którego wydawnictwo może i powinno się udać. Książki te w czytelnikach mogą wyrobić zdrowy smak estetyczny, młodszemu zaś pokoleniu powieściopisarzy posłużą za wzór, jak należy pisać powieści historyczne, wszystkim wreszcie zapełnią w sposób przyjemny długie wieczory zbliżającego się wielkiego postu  [Sienkiewicz 1950, 161].

3. Michał Grubecki we wspomnieniach swoich uczniów:

[...] „szczupły, o przyfarbowanej rzadkiej czuprynie, o podrygującym chodzie, w krótkim, wytartym fraczku mundurowym i jasnych pantalonach”, dziwak, opowiadający o osobistej znajomości z cesarzem Franciszkiem i Papieżem, np.: 

Tych wakacji użyłem na przejażdżkę do Włoch, w Wenecji panowały straszne upały, ale że ulice tam są nader ciasne, więc nie mogłem osłaniać się od słońca, gdyż moja parasolka nie mogła się zmieścić w ciasnej uliczce. W Rzymie byłem na obiedzie w Watykanie, znam się bowiem dobrze z Papieżem... [Wędrychowski 1925, 114–115].

Sposób najskuteczniejszego zaprezentowania zasad gramatyki, w tym ortografii, też czasem obierał dość niezwykły, na przykład:

W ortografii radził nam kierować się poczuciem rzeczy, którą słowo określa. Wszystkie rzeczy długie, ponure trzeba pisać przez „u", krótkie zaś, wesołe, przez „ó". Więc np. sznur, szczur. Bardzo się gniewał, gdy go zapytywali:

– A jeśli sznur był krótki?

– A jeśli szczur był wesoły? [Wasilewski 1992, 189]

Takie postępowanie młodzieży było przejawem lekceważenia nauczyciela, który „ośmieszał i drwił niemiłosiernie z uczniowskich błędów” [Parlament Rzeczypospolitej Polskiej 1928, 129], a do tego jeszcze był autorem podręcznika, odstraszającego, irytującego i krzywdzącego tytułem rosyjskim i wykładem rosyjskim [Włodarski 1925, 269].

Trzeba tu oddać sprawiedliwość M. Grubeckiemu, który, wbrew przepisom, zajęcia prowadził w języku polskim [Wędrychowski 1925, 114].

Adwokat prof. Aleksander Jackowski (1869–1949) przyznawał, że z progimnazjum (II Progimnazjum w Warszawie) wyniósł „wyborną znajomość polszczyzny, dzięki „oryginałowi” Grubeckiemu” [Jackowski 1928, 129].

 

Wersja elektroniczna

https://ia600208.us.archive.org/28/items/sravnitelnaiagr00grubgoog/sravnitelnaiagr00grubgoog.pdf

Michał Grubecki, Srawnitielnaja grammatika polskago jazyka s russkim, Warszawa, 1891