Dawne ortografie, gramatyki i podręczniki języka polskiego

Opis dzieła

Syntetyczne, obejmujące niecałe 180 stron dzieło, podzielone zostało na kilka wyraźnych części: Wstęp, Naukę o głosce (fonetykę i fonologię), Naukę o wyrazie (morfologię: słowotwórstwo i fleksję, a także etymologię i semantykę) oraz Naukę o zdaniu (składnię). Każda z części dzieli się na paragrafy (łącznie jest ich 146) i zakończona jest krótką, składającą się z kilku pozycji bibliografią uzupełniającą. Układ dzieła jest więc bardzo przejrzysty. Zarówno zawartość, jak i sposób przedstawienia treści sugerują, że książka przeznaczona jest dla nieprofesjonalistów. Autor unika specjalistycznej terminologii i stosuje opisowe określenia, np. nauka o wyrazie, upodobnienie pod względem dźwięczności spółgłosek, które należą do dwu sąsiadujących wyrazów; niejednokrotnie zwraca też uwagę na poprawność językową. Książka ma charakter popularnonaukowy.


Wstęp
We Wstępie autor omawia rolę języka w życiu człowieka i zwraca uwagę na to, że język, będąc „szeroko rozbudowanym systemem, zbiorem środków wyrazistych” (s. 4), umożliwia porozumiewanie się. Klemensiewicz przytacza słynne słowa Karola Libelta, według którego „naród żyje, dopóki język jego żyje”, podkreślając w ten sposób, że język jest nie tylko elementem spajającym grupę ludzi nim się posługujących, lecz także „wykładnikiem jedności narodowej” (s. 4). Druga część wstępu to rozważania o języku polskim; jego prasłowiańskiej i praindoeuropejskiej genezie. W trzeciej części opisane zostały odmiany języka: żargony grupowe (tj. socjolekty charakterystyczne dla grup zróżnicowanych społecznie – uzup. AŻ) i gwary. Podział na dzielnice dialektyczne (dialektalne) – małopolską, śląską, wielkopolską, mazowiecką i pomorską – pokrywa się z dawnymi podziałami plemiennymi. W opozycji do odmian regionalnych i środowiskowych języka Klemensiewicz stawia polszczyznę wspólną ludziom wykształconym: dialekt kulturalny, mowę ogólnopolską, ukształtowaną na podstawie dialektu małopolskiego i wielkopolskiego, z pewnymi wpływami czeszczyzny, a potem języków ruskich. Tę mowę ogólnopolską, używaną przez ludzi wykształconych, czyni przedmiotem opisu.


Nauka o głosce
Rozdział Nauka o głosce jest bardzo skrupulatnym, fachowym opisem sposobu artykulacji głosek. Dzięki rentgenogramom i ilustracjom przedstawiającym budowę narządów mowy autor klarownie wyjaśnia powstawanie głosek. Rozróżnia głoski ustne i nosowe, twarde i miękkie, dźwięczne i bezdźwięczne; a także:
<ol>
<li>ze względu na ruch języka: samogłoski wysokie, średnie i niskie oraz przednie i tylne;</li>
<li>ze względu na ruch warg: samogłoski okrągłe i płaskie;</li>
<li>ze względu na stopień zamknięcia jamy ustnej: spółgłoski zwarte, szczelinowe, zwartoszczelinowe i spółotwarte;</li>
<li>ze względu na miejsce powstania: spółgłoski dwuwargowe, wargowo-zębowe, zębowe, dziąsłowe, średniojęzykowe i tylnojęzykowe.</li>
</ol>
Pełny przegląd polskich głosek przedstawia się następująco (s. 34-35):
 <img src="/uploads/books/506/image001.jpg" />
 
Zgłoski (sylaby) to odgrodzone przerwami takty czy rytmiczne wyrzuty powietrza, które łatwo wyodrębnić wówczas, gdy mówimy powoli. Charakterystyczny dla języka polskiego akcent pada najczęściej na przedostatnią, a niekiedy na trzecią lub czwartą sylabę od końca wyrazu. Na przykładzie urywka Pana Tadeusza zilustrowany został problem akcentowania enklityk i proklityk. Kolejny passus poświęcony jest temu, co dziś nazwalibyśmy intonacją, a czemu autor nadaje miano przyśpiewu.
Omówione upodobnienia fonetyczne (wewnątrz- i międzywyrazowe) obejmują: zanik dźwięczności na końcu wyrazu (np. sąsiad, gwiżdż), upodobnienia pod względem dźwięczności głosek w tym samym i w sąsiednich wyrazach (np. obcierać, wkopać, ławka, prośba, lud polski, szczyt góry), wymowę samogłosek nosowych przed spółgłoskami i na końcu wyrazu (np. zęby, dąć, ręka), wymowę spółgłoski ń w zależności od sąsiedztwa fonetycznego (koński, kończę), a także uproszczenia grup spółgłoskowych: historyczne, utrwalone we współczesnej ortografii (trzasnąć, ale trzask) oraz nieutrwalone (krakowski).
Rytm mowy i wiersza rozumiany jest jako „wielokrotne powtarzanie się w różnych odstępach czasu tego samego zjawiska” (s. 43), wyznaczane przez przeplatanie się głosek akcentowanych i nieakcentowanych. Opisane są także cechy nadające rytmiczność wierszom i prozie artystycznej.

Nauka o wyrazie
Nauka o wyrazie to klarowny, skrótowy wykład o morfologii polskiej, obejmujący zarówno słowotwórstwo, jak i fleksję, a także, dodatkowo, semantykę oraz etymologię.
Opis rozpoczyna definicja wyrazu, a następnie jest omówiona budowa słowotwórcza wyrazów z uwzględnieniem oboczności w rdzeniach, a także pewnych określonych znaczeń zawartych w przyrostkach. Wprowadzony zostaje też podział na wyrazy pojedyncze i złożone. Uwagi dotyczące semantyki zawierają opis znaczeń wyrazów: dosłownego i przenośnego, a także realnego i etymologicznego. Wśród zapożyczeń autor wydziela trzy klasy: formalno-znaczeniowe, znaczeniowe i semantyczne; opisuje także języki będące najczęstszym źródłem zapożyczeń i omawia przyczyny zapożyczania wyrazów.
Autor zwraca uwagę na fakt, że wyrazy mogą nieść ze sobą określone zabarwienie uczuciowe: dodatnie, np. ojczyzna, bohater, przyjaźń, ujemne, np. łotr, oszustwo, kłamstwo, oraz obojętne, np. stół, ulica, pióro.
Wyróżnione części mowy to tradycyjnie: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, przysłówki, liczebniki, czasowniki, przyimki, spójniki, wykrzykniki i partykuły. W krótkich charakterystykach opisano podstawowe pojęcia z nimi związane (np. w wypadku czasownika: osoby, czasy, tryby, strony, aspekt).

Fleksja
Zgodnie z podstawowym podziałem fleksyjnym Klemensiewicz dzieli wyrazy na nieodmienne i odmienne; w tych ostatnich wyodrębnia temat i końcówkę fleksyjną. Wyrazy o jednakowym w odmianie temacie nazywa niezmiennotematowymi i przeciwstawia im wyrazy zmiennotematowe – mające tematy oboczne.
Części mowy omawia w następującej kolejności: rzeczowniki (i zaimki rzeczowne), przymiotniki (i zaimki przymiotne), przysłówki (i zaimki przysłowne), liczebniki (i zaimki liczebne), czasowniki, przyimki, spójniki, wykrzykniki, partykuły imiesłowy przymiotnikowe (czynny i bierny) i przysłówkowe (współczesny i uprzedni). W obrębie każdej z klas odmiennych podaje zasady odmiany, charakteryzuje końcówki równoległe oraz opisuje osobliwości w odmianie.
 
Rzeczownik
Rzeczownik podzielony został na typy deklinacyjne, zwane w Gramatyce… gromadami. Wyróżniono – ze względu na występowanie określonych końcówek równoległych – 6 deklinacji w rodzaju męskim, 7 – w rodzaju żeńskim i 3 – w rodzaju nijakim. Występowanie określonych końcówek uzależnione zostało od trzech warunków: 1) fonetycznego: charakteru spółgłoski wygłosowej: twarda – miękka, 2) semantycznego: kategorii osobowości, 3) zwyczaju językowego (tradycji). Szczegółowy podział na typy deklinacyjne rzeczowników rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego zaprezentowany został w przejrzystych tabelach (s. 95-96).
 <img src="/uploads/books/506/image003.jpg" />
 <img src="/uploads/books/506/7.jpg" />
Szczegółowo scharakteryzowane zostały końcówki równoległe (oraz przyczyny ich występowania) w obrębie każdego rodzaju, w obu liczbach i wszystkich przypadkach, a także osobliwości w odmianie rzeczowników, które „nie mieszczą się w ramach przedstawionego (…) współczesnego systemu” (s. 102), np. rzeczowniki typu imię, cielę, rzeczowniki zakończone na -anin, rzeczowniki: ręka, oko, ucho, rzeczowniki zapożyczone zakończone na -um, rzeczowniki: rok, człowiek. Osobliwości te tłumaczy autor rozwojem historycznym języka polskiego.

Przymiotnik i zaimek
W tej części zostały podane ogólne informacje o odmianie przymiotników i zaimków wraz z tabelą końcówek (s. 105). Autor zaznacza, że w narzędniku i miejscowniku rodzaju męskiego i nijakiego w liczbie pojedynczej oraz męskoosobowego i rzeczowego w liczbie mnogiej obocznie do końcówek -ym, -im, -ymi, ‑imi występują końcówki -em, -emi. Są one jednak – według niego, w 1939 roku – charakterystyczne dla języka mówionego. Omawia także przegląd końcówek równoległych dla każdego przypadka oraz osobliwości w odmianie zaimków.
 <img src="/uploads/books/506/image007.jpg" /> 

Liczebnik
Klemensiewicz wyróżnia liczebniki odmieniające się według deklinacji przymiotnikowej: porządkowe (np. drugi), wielokrotne (np. trzykrotny), ilorakie (np. dwojaki), mnożne (np. podwójny) oraz liczebnik główny jeden. Szczególną uwagę zwraca ponadto na liczebniki o innej, specyficznej odmianie. Należą do nich: liczebnik dwa (s. 109), liczebniki trzy, cztery (s. 110) oraz pozostałe liczebniki główne (s. 110), liczebniki zbiorowe (s. 111) i liczebniki ułamkowe (s. 111-112). Skany przedstawiają tabele odmian rzeczowników głównych: dwa, trzy i cztery, a także kolejnych liczebników (na przykładzie liczebnika pięć).
 <img src="/uploads/books/506/image009.jpg" />
 <img src="/uploads/books/506/image011.jpg" />
<img src="/uploads/books/506/image013.jpg" />

Czasownik
Ze względu na formę tematów czasownika autor wydziela czasowniki równotematowe (gdy tematy czasu teraźniejszego i przeszłego są jednakowe) i różnotematowe. Kryterium podziału na gromady koniugacyjne stanowią końcówki fleksyjne, którym przyporządkowane jest także określone zakończenie tematu czasownika (s. 115).
<img src="/uploads/books/506/image015.jpg" />

Następnie przedstawia sposób tworzenia form czasu przeszłego (s. 116).
 <img src="/uploads/books/506/image017.jpg" />

Zgodnie z tradycyjnym podziałem Klemensiewicz wyróżnia czas teraźniejszy, przeszły, przyszły i zaprzeszły, przy czym ten ostatni – tworzony z osobowej formy czasu przeszłego i słowa być odpowiedniego rodzaju (np. pracowaliśmy byli) – uważa za bardzo rzadki.
Podaje, że tryb rozkazujący może być tworzony na dwa sposoby: za pomocą odpowiednich końcówek, np.  zabrzmij, ciągnijmy, drżyjcie oraz – w 3. os. l. pojedynczej i mnogiej – za pomocą partykuły niech lub niechaj i formy 3. os. l. pojedynczej lub mnogiej, np. niech pisze, niech czytają. Zauważa, że formy pierwszej osoby liczby pojedynczej trybu rozkazującego są bardzo rzadkie. Tryb rozkazujący może wyrażać nie tylko rozkaz, lecz także życzenie – intencję mówiącego możemy poznać po intonacji.
Tryb przypuszczający opisany został jako złożony z dawnego imiesłowu przeszłego (równego współczesnej formie 3. os. l. poj. czasu przeszłego), ruchomej partykuły -by- i odpowiednich końcówek czasu przeszłego, np. pisałbym zdanie albo zdanie bym pisał, czy pojechalibyśmy albo czybyśmy pojechali. Autor zwraca także uwagę na kwestię poprawnościową – zauważa, że akcent w liczbie pojedynczej i 3. osobie liczby mnogiej pada na trzecią sylabę od końca, np. pisałbym, pisaliby, a w 1. i 2. os. liczbie mnogiej – na czwartą sylabę od końca, np. pisalibyśmy, pisalibyście. Tryb przypuszczający oznacza czynność przypuszczalną: możliwą lub niemożliwą.
Oprócz czasowników regularnych, charakteryzujących się w bezokoliczniku końcówką (!) -ć dodaną do tematu czasu przeszłego, Klemensiewicz wyróżnia następujące czasowniki nieregularne:
<ol>
<li>takie, których temat czasu przeszłego kończy się na k lub g, a które w bezokoliczniku kończą się na  -c np. wlec, strzec;</li>
<li>zakończone na -ść, których temat czasu przeszłego kończy się na t lub d, a bezokolicznik na -ść, np. zamieść, kłaść;</li>
<li>takie, w których bezokolicznik przyjmuje oboczną formę czasu przeszłego, np. przeć, mleć;</li>
<li>takie, w których bezokolicznik tworzony jest od czasu teraźniejszego: iść, siąść.</li>
</ol>
Formy strony biernej składają się z czasowników być, zostać oraz imiesłowu biernego czasownika, np. jest wybrana, niech będzie wybrany, strony zwrotnej zaś – z czasownika w stronie czynnej i zaimka się, np. obracam się, obracając się. W kolejnym fragmencie autor opisuje formy nieosobowe zakończone na -no, -to, np. pisano, mówiono, krzyknięto.
Imiesłów przymiotnikowy czynny „nazywa czynność, np. piszący, jadący, widzący, mówiący lub taki stan, o którym nie wiadomo, czy go wywołała jakaś czynność, np. leżący, więdnący, łysiejący, chorujący itp.” (s. 128). Imiesłów przymiotnikowy bierny „nazywa taki stan, o którym wiadomo, że go wywołała jakaś czynność, np. chwalony, podarty, wezwany, oskarżony itp.” (s. 128). Imiesłowy przymiotnikowe odmieniają się według deklinacji przymiotnikowo-zaimkowej.
Imiesłowem przysłówkowym wyrażamy czynność lub stan towarzyszący innej czynności lub innemu stanowi. Jeśli obie czynności (oba stany) współistnieją w czasie, mówimy o imiesłowie przysłówkowym współczesnym, np. biorąc, niosąc, rysując. Imiesłów przysłówkowy uprzedni natomiast określa wydarzenie, które miało miejsce przed innym wydarzeniem opisanym w zdaniu, np. zakrywszy, dowiódłszy.
 
Nauka o zdaniu
Składnia, zaprezentowana w omawianym dziele czytelnikowi nie będącemu specjalistą, przedstawiona została w ujęciu klasycznym; ze względu na popularnonaukowy charakter publikacji nie przywoływał Klemensiewicz własnych poglądów, zawartych w Składni opisowej współczesnej polszczyzny kulturalnej (wydanej w 1937 roku) i powtarzanych później, m.in. w Zarysie składni polskiej z 1963 r.
Według autora zdanie tworzymy, by „uobecnić drugiej osobie lub drugim osobom to, o czym myślimy, czego żądamy, czego jesteśmy ciekawi itd., tzn. powiadamiamy kogoś o treści tych naszych zjawisk duchownych” (s. 134). Ze względu na treść zarówno zdania, jak i równoważniki zdania podzielić można na kilka typów: oznajmujące, pytające i rozkazujące. Zdanie składa się z części, którymi mogą być albo samodzielne wyrazy, albo zestawienia, np. wieczne pióro, Stary Sącz, czy „złożone formy gramatyczne” (s. 142), np. będę pisać, byłbym zapomniał, modlę się. Związki w zdaniu mogą mieć charakter współrzędny lub niewspółrzędny – wówczas jeden z członów jest nadrzędny i określany, a drugi – podrzędny i określający. W podstawowym podziale zdania wyróżnia się grupę podmiotu i grupę orzeczenia. Określenia, które charakteryzują podmiot i orzeczenie, mogą mieć trojaki charakter; przydawka odpowiada na pytania: jaki, który, czyj, ile, ilu, dopełnienie – na wszystkie oprócz mianownika pytania przypadków, okolicznik – na pytania wyrażane zaimkiem przysłownym, np. kiedy, odkąd, jak.
Przydawki dzielą się na przymiotne, rzeczowne, dopełniaczowe i przyimkowe. Autor wyróżnia także przydawkę okolicznościową – „określenie, które jawi się przy takim rzeczowniku (odczasownikowym – uzup. AŻ), odpowiadając na te same pytania, co okolicznik, i nadając się do użycie przy odpowiednim podstawowym czasowniku” (s. 151), np. jazda dniem, pochód doliną, jazda wierzchem, przymieranie głodem, walka dla sławy, wchodzenie dziesiątkami, pójście za czyjąś zgodą, praca mimo choroby.  Przydawka dopełniająca to „określenie rzeczownika pochodzącego od czasownika lub przymiotnika, który nazywa oderwaną czynność, oderwany stan, oderwaną właściwość, a wymaga dopełnienia” (s. 154), np. słyszenie kogoś lub czegoś, uczenie kogoś czegoś, opowiadanie komuś, pisanie czymś, rozmowa z kimś, cierpienie przez kogoś, podobieństwo do kogoś, mianowanie profesorem.
Dopełnienia podzielić można na bliższe, które w zdaniu przekształconym ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem, np. Ojciec prowadzi syna – Syn jest prowadzony przez ojca, i dalsze, które w przekształconym zdaniu zachowuje taką samą postać, np. Ofiarowałem koledze książkę – Książka została przeze mnie ofiarowane koledze lub które „występuje przy czasownikach nie dających się użyć w stronie biernej, np. Lękam się niepowodzenia. Pomagam ojcu” (s. 152). Dopełnienia można dzielić także ze względu na ich znaczenie, mogą one bowiem oznaczać przedmiot znajdujący się w zasięgu bezpośredniego oddziaływania czynności lub stanu (np. widzieć, unikać), wskazywać na przedmiot ze względu na który dzieje się jakaś czynność (np. dać, udzielać), wskazywać narzędzie lub materiał (np. pisać piórem, strzelać w łuku), wykonawcę lub współwykonawcę (np. rozmawiać z kimś lub z czymś), przedmiot, którego czynność wywołuje stan innego przedmiotu (np. Byłem zmieszany widokiem), przedmiot, który stanowi porównawcze tło dla wyrazu określonego (np. górować nad kimś), ogólne i niezupełne stwierdzenie, obwieszczenie, spowodowanie pewnego stanu nazwanego rzeczownikiem (np. uważać kogoś za dobrodzieja, nazywać się przyjacielem).
Do najpowszechniejszych okoliczników zalicza okolicznik czasu, miejsca, sposobu, przyczyny i celu, jak następujące: po chwili, od rana, w zamku, w pole, na pamięć, wyzywająco, przez grzeczność, wskutek bitwy, na koncert, na sądy graniczne. a do rzadszych – miary, warunku i przyzwolenia, np. nadzwyczajnie, bardzo, na wypadek śnieżycy, na twój rozkaz, wbrew zwyczajowi, na przekór wyczerpaniu.
Wśród zdań złożonych wyróżnić można takie, które pozostają do siebie w stosunku współrzędnym (np. Przyjedziesz i odwiedzisz mnie. Czytam albo piszę), oraz takie, które pozostają do siebie w stosunku nadrzędno-podrzędnym (np. Gdy przyjedziesz, odwiedzisz mnie. Jeśli przyjedziesz, odwiedzisz mnie). Zdania złożone podrzędnie można – ze względu na sposób połączenia ze zdaniem nadrzędnym – podzielić na: podmiotowe (np. Żal mu było książek, że mokną), dopełnieniowe (np. Obawiał się, że to nie dojdzie do skutku), przydawkowe (np. Dostałeś tyle pieniędzy, ile żądałeś), orzecznikowe (np. Jestem taki, jaki byłem), miejscowe (np. Niech idzie, dokąd chce), czasowe (np. Odkąd tu mieszkam, nie spotkałem jeszcze żadnego Polaka), sposobu (np. Podróżny wlókł się tak wolno, jak mu polecono), przyczynowe (np. Nie mogę na to pozwolić, ponieważ mam rozkazy przeciwne), warunkowe (np. Jeżeli będę mieć czas, przyjdę do ciebie), przyzwalające (np. Nawet nie spojrzał za siebie, choć słyszał jej prośbę) i celowe (np. Cierpię, żeby moje dzieci nie cierpiały). Zdania współrzędne natomiast, ze względu na sposób połączenia, dzielimy na: łączne (np. Zajrzę kiedy do pani, to opowiem), przeciwstawne (np. Wieczorami czytam książki albo gram na fortepianie) i wynikowe (np. Nie ma pastrzerza, to i owce głodne). W zdaniu złożonym pojawić się może także imiesłowowy równoważnik zdania, który może pozostawać w stosunku podrzędnym lub współrzędnym do zdań, z którymi wchodzi w relację (np. Wpadł do izby ociekając wodą).
Gramatyka współczesnej polszczyzny kulturalnej w zarysie to podręcznik nowoczesny, uwzględniający dorobek ówczesnego językoznawstwa, użyteczny zarówno dla studentów filologii polskiej, jak i dla niespecjalistów pragnących poszerzyć wiedzę i świadomość językową, a także – dzięki zawartym w dziele wskazówkom normatywnym – zadbać o poprawność wypowiedzi.

Anuluj