Dawne ortografie, gramatyki i podręczniki języka polskiego
Historia opisu systemu gramatycznego polszczyzny zaczyna się w wieku XV od traktatu ortograficznego Jakuba Parkosza. Impuls do jego teoretycznych rozważań dały względy praktyczne, potrzeba ujednolicenia pisowni [por. np. Łoś 1913, 216]. W XVI w. kwestie ortograficzne podejmowali: Stanisław Zaborowski (1514–1515), Jan Seklucjan (1547, 1549), Stanisław Murzynowski (1551), Jan Kochanowski (1592, 1594), Łukasz Górnicki (1594), Jan Januszowski (1594). Tak jak ortografie były wzbogacane o informacje gramatyczne (ortografia Zaborowskiego ukazywała się od 1529 r. łącznie z jego Grammatices rudimenta; w Nowym karakterze polskim z 1594 r. znajdują się uwagi Januszowskiego o końcówce narzędnika liczby mnogiej przymiotników), tak w gramatykach podawano informacje o literach alfabetu polskiego. Cechą charakterystyczną gramatyk doby średniopolskiej aż do wystąpienia Józefa Mrozińskiego jest nieodróżnianie głoski od litery. Elementy opisu gramatycznego polszczyzny – jeszcze przed ukazaniem się gramatyk języka polskiego – były włączane do wydawanych na potrzeby młodzieży szkolnej gramatyk łacińskich. Pierwszym podręcznikiem zachodnim wydanym przez Jana Hallera w 1511 r. były Jakuba Henrichmana Grammaticae institutiones. Zalecenia zawarte w podręczniku – dic vernacule – oraz zapewne praktyka szkolna i wzgląd na możliwości polskiego ucznia spowodowały, że drukarz w jednym z późniejszych przedruków wzbogacił podręcznik o przekład polski [Cytowska 1968, 40]. Przykłady polskie (tłumaczenia na język polski) znajdujemy również we wspomnianej gramatyce Zaborowskiego (Kraków 1518), w Jana Hontera De grammatica libri duo (Kraków 1532) i Jana Ursinusa Methodicae grammaticae libri quatuor (Lwów 1592) [Cytowska 1968, 25, 29–30; Wiśniewska 1998]. Bliskie gramatykom były – ze względu na funkcję i uwzględnianie pewnych elementów opisu gramatycznego – różnego typu pomoce do nauki języka polskiego: podręczniki (np. Polskie książeczki wielmi potrzebne ku uczeniu się polskiego, przy tym i po niemiecku wyłożone, 1539 [Klimek 1978; Kępińska 2006, 44–45]), rozmówki (np. Jana Murmeliusza Oratiuncule varie... Namowy rozliczne dla użytku nauki dziatek wyłożone, 1527) czy wzory listów (np. Macieja Dobrackiego Kancelaria polityczna..., 1665). Naukę łaciny, niemieckiego i polskiego ułatwiały różnego typu słowniki [http://www.leksykografia.uw.edu.pl]. Zaszeregowanie niektórych dzieł do określonego typu bywa w literaturze przedmiotu różne, np. Przewodnik do języka polskiego Michała Kuschiusa (1646) jedni badacze wymieniają wśród słowników [Rombowski 1960, 144], inni wśród gramatyk [Zwoliński 1956, 254; Mayenowa 1955, 40].
W Gdańsku język polski uwzględniono w nauczaniu w szkołach zakonnych już w XV wieku, naukę polskiego w Gimnazjum Akademickim w niższych klasach wprowadzono w 1589 r. [Pniewski 1938, 13–14; Jefimow 1970, 7–8]. Za pierwszy podręcznik (elementarz) gdański jest uznawane Abecadło polskie. Druk miał ukazać się w oficynie Franciszka Rhodego w 1538 r. [Pniewski 1938, 152; Pawłowska 1979, 9; Pilarczyk 2003, 74].
Bibliografia opracowana przez Barbarę Otwinowską, Lucyllę Pszczołowską i Jadwigę Puzyninę dla okresu od XV do 1. połowy XVIII w. wymienia łącznie 95 gramatyk, podręczników i traktatów o języku polskim: dla wieku XV – 1, dla wieku XVI – 30, dla wieku XVII – 48, dla 1. połowy XVIII wieku – 18 [Mayenowa 1955, 33–48]. Nie wszystkie uwzględnione w bibliografii teksty zasługują na miano gramatyk: Przemysław Zwoliński liczbę siedemnastowiecznych gramatyk ograniczył z 48 (spośród nich 14 jest znanych tylko z tytułu) do 12 [Zwoliński 1956, 253].
Pierwsze gramatyki języka polskiego początkowo były pisane przez cudzoziemców i na użytek cudzoziemców. Ubolewał nad tym pod koniec XVI w. Januszowski w Nowym karakterze: „Do czego y to mußę przyłożyć ná więtßą ʃromotę náßę, że nam Grámmátiki Polskié cudzoziemcy opiʃuią. Czemu nie ʃwoi?” (k. D1v). Wzorów do opisu języka polskiego dostarczała gramatyka łacińska. Autorem pierwszej znanej gramatyki języka polskiego (1568) był Francuz – Piotr Statorius-Stojeński. Otwierał ja rozdział poświęcony wymowie liter, zamykał wywód dotyczący składni. Pod koniec XVI w. ukazuje się gramatyka Mikołaja Volckmara (1594), otwiera ona listę gramatyk adresowanych do Niemców. Kolejni gramatycy z jednej strony kontynuują dzieła swoich poprzedników, z drugiej zaś starają się wprowadzić do opisu języka polskiego nowe elementy lub uporządkować elementy już ustalone [Pawłowska 1970, 23–25]. Są wśród nich – jak pisał Zwoliński [1956, 310, 356] – i plagiatorzy, i pozytywni bohaterowie.
W XVII w. i 1. połowie XVIII wzrasta zapotrzebowanie na gramatyki języka polskiego. Pisane są one nie tylko po łacinie, lecz także w językach nowożytnych (w XVII w. według szacunkowych danych 20 nowych gramatyk napisano po łacinie, 15 – w języku niemieckim, 3 – w wersji polsko-francuskiej [Wiśniewska 1994, 201]). Szczególnie dużo ukazało się ich na Pomorzu i Śląsku. Niektóre obok gramatyki polskiej zawierały gramatykę języka niemieckiego, uczono z nich również języka niemieckiego. Autorem tego typu podręczników byli m.in. Jeremiasz Roter (1616) i Johann Christian Krumbholz (1775). Adresatami podręcznika Michała Kuschiusa, o czym informuje karta tytułowa, obok chłopców były dziewczęta. Do lat siedemdziesiątych XVIII w. podręczników dla uczących się polskiego Niemców na Pomorzu ukazało się ponad 100, niewiele mniej wydano ich na Śląsku [Walczak 1995, 168]. W wieku XVII ukazują się pisane po polsku podręczniki do nauki języka włoskiego (Adama Styli, 1675) i języka francuskiego (Bartłomieja Kazimierza Malickiego, 1700). Za pośrednictwem gramatyk przeszczepiano na grunt polski idee zachodnioeuropejskiej myśli językoznawczej. Przykładowo Maciej Gutthäter-Dobracki pomysł zastąpienia terminologii łacińskiej polską przejął od Justusa Jerzego Schottela, który w swojej gramatyce (Teutsche Sprachkunst, 1641, wyd. II, 1663) przetłumaczył terminy łacińskie na język niemiecki [Rombowski 1966, 134, 160; Koronczewski 1961, 16]. Pierwszą napisaną przez Polaka, zachowaną gramatyką języka polskiego była Compendiosa linguae Polonicae institutio..., autorstwa Jana Karola Wojny z Jasienicy, nauczyciela języka łacińskiego i polskiego w Gdańsku [Łoś 1913, 219; Klemensiewicz 1974, 414]. Dwie wcześniejsze gramatyki: Fundamentum seu principium ad politico-Polonicum usum recte formandum, exprimendum, et loquendum z 1643 r. oraz Polnische Grammatik z 1680) r., których autorami – jak można sądzić – byli Polacy, pierwszej Jan Guliński (Śniatowski), lektor języka polskiego w Gdańsku [Pniewski 1938, 70–71, 75], drugiej Stanisław Jan Malczowski, nauczyciel, tłumacz i rejent w ryskim magistracie, nie zachowały się.
Gramatyki pozostają też głównym gatunkiem w językoznawstwie polskim od okresu oświecenia aż do początków XX wieku. Autorzy pierwszych pisanych w języku polskim gramatyk z l. 70–80. XVIII w. przeszczepili na grunt polski idee zachodnioeuropejskich koncepcji lingwistycznych, zrodzonych na podłożu racjonalistycznym (wywodzących się od gramatyki Port Royal – Walenty Szylarski, 1770; Onufry Kopczyński, 1778–1783) i empirycznym (angielskiej szkoły filozoficznej – Kopczyński). Szczególne miejsce przypada gramatyce Kopczyńskiego, wówczas nowoczesnemu podręcznikowi języka polskiego, napisanemu na zlecenie KEN. Podstawą opisu uczynił autor „porządek rozbiorowy czyli a n a l i t y c z n y”, pracę nad gramatyką poprzedziło zbieranie materiałów (w formie tablic), które posłużyły do uporządkowania faktów językowych. Tak też postępowali Józef Mroziński (1822, 1824) i Maksymilian Jakubowicz (1823) [Urbańczyk 1993, 13, 36]. Gramatyka Kopczyńskiego wywarła wielki wpływ na późniejszych gramatyków. Wsparta jego autorytetem propozycja rodzajowego rozróżnienia końcówek przymiotników i zaimków przymiotnych (rodzaju męskiego i nijakiego) w narzędniku i miejscowniku liczby pojedynczej i narzędniku liczby mnogiej przetrwała aż do 1936 r. Po roku 1831, po części w związku ze świadomym zdystansowaniem się od nauki zachodniej (niemieckiej), po części zaś w związku z położeniem nacisku na zagadnienia normatywne, gramatyka staje się „narzędziem dydaktyki narodowej”, „cel poznawczy jest tylko środkiem od osiągnięcia celu dydaktyczno-normatywnego” [Skarżyński 2001, 20]. Emocjonalny stosunek do języka, wynikający po pierwsze z sytuacji politycznej (rozbiory), po drugie zaś z idealizmu romantycznego, sprawia, że gramatyk czuje się zastępcą „ducha języka”, doskonałość polszczyzny wykazuje się poprzez zestawienie z innymi językami (Jan Nepomucen Deszkiewicz-Kundzicz) [Skarżyński 2001, 22–24; Urbańczyk 1993, 87; Obara 1991].
Gramatyki dziewiętnastowieczne przeznaczone do użytku szkolnego (szkół, pensji i w nauczaniu domowym) i popularnego wydawane były na ziemiach trzech zaborów oraz poza granicami Polski (w Paryżu, Berlinie). Niewielką grupę wśród nich stanowiły podręczniki języka polskiego dla cudzoziemców (Niemców, Francuzów, Rosjan), np. Samuela Bandtkiego Polnische Grammatik für Deutsche, welche die polnische Sprache gründlich elernen wollen, nebst einem kleinen etymologischen Wörterbuche (Wrocław 1808) czy Tomasza Kurhanowicza Przewodnik do praktycznej nauki języka polskiego dla Rosjan (Warszawa 1865). Najwięcej wydań miały gramatyki szkolne, pierwsze miejsce wśród nich zajmuje – wydawana w Warszawie od roku 1839 – Gramatyka polska (skrócona) Teodozego Sierocińskiego (wydanie 27 ukazało się w r. 1899).
Autorami gramatyk byli ludzie różnych profesji. Przeważają wśród nich nauczyciele (byli nimi m. in. M. Jakubowicz, J. Muczkowski, K. Bronikowski, H. Suchecki, F. Żochowski). J. Mroziński był generałem, duchownymi byli J. N. Deszkiewicz i F. K. Malinowski, właścicielem majątku ziemskiego był A. Morzycki, adwokatem M. Suchorowski [Skarżyński 2001, 28-30]. W latach 60.–70. XIX w. pojawiają się pierwsze gramatyki pisane przez kobiety: Julię Goczałkowską, Józefę Kamocką, Teofilę Radońską, Józefę Maleczyńską. Autorką, której podręczniki odegrały ważniejszą rolę w nauczaniu szkolnym, była Józefa Kamocka [Baranowski, Parasiewicz 1898, 38; Kosmowska, Milkuszyc, Szycówna 1912, 14].
Jak pisze Mirosław Skarżyński [2001, 32]: „Amatorski (pozanaukowy) nurt gramatyczny utrzymywał się jako jedyny właściwie do lat sześćdziesiątych XIX w., potem zaś, towarzysząc powstającemu i rozwijającemu się językoznawstwu naukowemu, dotrwał do początków XX w.”.
Nową jakość, której fundamentem stała się metoda historyczno-porównawcza, wprowadzało dzieło Antoniego Małeckiego (1863). Charakterystyczną cechą gramatyki o charakterze naukowym (poznawczym) od 2. połowy XIX do początków XX wieku „jest mieszanie elementów historycznych ze współczesnymi, co szczególnie jaskrawo uderza w materiale przykładowym” [Bajerowa 1987, 811]. W tym czasie zmieniają się też poglądy na funkcję gramatyki, dostrzega się jej charakter „teoretyczny” (wyjaśnianie „najważniejszych zasad języka polskiego”), nie tylko praktyczny. Adam Antoni Kryński (1897) odróżnia gramatykę „praktyczną” (normatywną) od teoretycznej (naukowej, dającej interpretację historyczną zjawisk językowych) [Skarżyński 2001, 37]. W latach 1817–1900 ukazało się około 200 wydań podręczników gramatyki [Skarżyński 2001, 26].
Pełną wiedzę o języku – zgodną ze stanem ówczesnej lingwistyki – dawały ukazujące się w latach 1914–1939 gramatyki: Stanisława Szobera (1914–1916, wyd. następne: 1923; 1931), Tytusa Benniego, Jana Łosia, Kazimierza Nitscha, Jana Rozwadowskiego, Henryka Ułaszyna (PAU, 1923), Tadeusza Lehra-Spławińskiego i Romana Kubińskiego (1928), Jana Łosia (1922–1927), Henryka Gaertnera (1931–1938), Zenona Klemensiewicza (1939). W opisie języka starano się wyraźnie oddzielić diachronię od synchronii. W dwudziestoleciu międzywojennym utrwala się pojmowanie gramatyki jako dyscypliny naukowej [Skarżyński 2001, 41]. Dobry przykład, pokazujący wagę gramatyki w dorobku naukowym jej autora, stanowi gramatyka Szobera. Wydana pierwotnie jako podręcznik szkolny, została dwukrotnie przez autora przerobiona i zmieniona. Wznowione wydanie z 1923 r. po II wojnie światowej, w opracowaniu Witolda Doroszewskiego, pełniło do lat 70. funkcję podręcznika akademickiego.
Jedną z pierwszych periodyzacji historii gramatyk języka polskiego przedstawił Adam Antoni Kryński w artykule Gramatyka polska, opublikowanym w t. XXV–XXVI Wielkiej encyklopedii powszechnej ilustrowanej (1900). Podzielił on dzieje gramatyk polskich na trzy okresy: I – od traktatu Parkoszowica do drugiej połowy wieku XVIII (do gramatyki Kopczyńskiego); II – od 2. połowy XVIII w. do połowy XIX w. (do ukazania się pierwszych prac opartych na badaniach porównawczych); III – od połowy XIX w. do czasów współczesnych. Gdyby za kryteria podziału historii polskich gramatyk uznać język, w którym były pisane (łacina, niemiecki – polski) i adresata (cudzoziemcy – Polacy), dzieje gramatyk należałoby podzielić na dwa okresy: cezurę pomiędzy nimi wyznaczałby rok 1770 – rok, w którym ukazała się gramatyka Szylarskiego. Była ona bowiem pierwszą gramatyką napisaną po polsku (nie po łacinie czy niemiecku), adresowaną do młodzieży narodowej (już nie do Niemców, Francuzów czy Włochów). Jest też pierwszą gramatyką, której autor przeszczepiał na grunt polski idee gramatyki uniwersalnej. Wpisując ten podział w chronologizację dziejów języka polskiego, można gramatyki średniopolskie przeciwstawić nowopolskim.
Średniopolskie gramatyki nie doczekały się ani krytycznych wydań, ani osobnych monografii im tylko poświęconych. Pierwszych ich rozbiorów krytycznych dokonywali autorzy (należy zaznaczyć, że nie wszyscy) późniejszych gramatyk (np. S. Dobracki, J. N. Deszkiewicz, F. Żochowski). Wiele uwag na temat poszczególnych gramatyk znajdziemy w rozproszonych artykułach [Zwoliński 1952; 1953; 1956; Kuraszkiewicz 1984; Rybicka-Nowacka 1971; Kucała 1985; Rospond 1971], w syntezach dziejów języka polskiego [Klemensiewicz 1974; Walczak 1995, Dubisz 2007], opracowaniach dotyczących polszczyzny i jej odmian regionalnych w różnych okresach [Bajerowa 1964; Pawłowska 1979; Kuraszkiewicz 1984; Zieniukowa 1968], pracach z zakresu historii językoznawstwa [Handel 1935; Heinz 1983], studiach dotyczących nauki języka polskiego [Rombowski 1960; Jefimow 1970], w komentarzach do reedycji dawnych gramatyk [Kuraszkiewicz, Olesch 1986; Malicki 1998], wreszcie w encyklopediach.
Pełnego przeglądu gramatyk dokonali Józef Kazimierz Plebański [1862], historyk prawa w Szkole Głównej, oraz Bronisław Bieńkowski [1901], filolog, pedagog.
Jeśli chodzi o gramatyki doby nowopolskiej, uwaga badaczy koncentrowała się na konkretnych dziełach (np. gramatykach Kopczyńskiego [Kopko 1910; Gniadek 1956] i Mrozińskiego [Kawyn-Kurz 1957; Mayenowa 1986; Jakobson 1989]), pracach poświęconych rozwojowi językoznawstwa polskiego [Zagórski 1981; Urbańczyk 1993], wybranych zagadnieniach: kategoriach morfologicznych, koncepcjach składniowych czy kwestiach słowotwórczych [Skarżyński 2001; Grzegorczykowa 1964; Podracki 1982] (por. zestawienie prac w: [Zagórski 1981, 3–6; Skarżyński 2001, 207–216]). Osobną monografię, której autorem jest Andrzej Koronczewski [1961], poświęcono kształtowaniu się polskiej terminologii gramatycznej.
Ten bardzo pobieżny przegląd gramatyk pokazuje, że odegrały one ważną rolę edukacyjną, kulturotwórczą i naukową. Od XVI do XVIII w. adresowane do cudzoziemców służyły jako pomoc w nauczaniu języka polskiego, adresowane czy współadresowane do Polaków były pomocne w nauce języków obcych. Od lat 70. XVIII w. służą kształceniu umiejętności językowych Polaków. Intensywna działalność na polu popularnogramatycznym trwa w okresie rozbiorów. W drugiej połowie XIX w. powstają prace, których podstawę stanowiły pogłębione studia porównawcze, przeszczepiające na grunt polski nowsze metody badań językoznawczych. Dawne gramatyki obok dawnych słowników reprezentują przednaukowy etap rozwoju językoznawstwa polskiego. Nowy rozdział w historii językoznawstwa polskiego (naukowy) otwierają gramatyki Szylarskiego i Kopczyńskiego [Urbańczyk 1993, 8].
Wanda Decyk-Zięba
LITERATURA
