Niniejszy opis dotyczy toruńskiego wydania Enchiridiona z 1722 roku, które ukazało się nakładem oficyny wydawniczej Jana Fryderyka Hauensteina★. Dzieło to liczy łącznie 433 strony, w tym 11 nienumerowanych i 422 numerowane. Na podręcznik składają się następujące części:

• karta tytułowa
• Vorrede (przedmowa)
• Nota (nota)
• Register (trzystronicowy indeks hasłowy)
• Druck⸗Fehler (errata)
• Eine kurz⸗gefaßte Grammatica (krótka gramatyka, s.1–141)
• Einige dienliche Gespräche (kilka przydatnych rozmówek, s. 142–173)
• Polnische deutsch⸗erklärte Sprüch⸗Wörter (przysłowia polskie po niemiecku wyjaśnione, s. 173–225)
• Deutscher und Polnischer Wörter⸗Register (spis niemieckich i polskich słówek, s. 225–289)
• Polnischer und Deutscher Wörter⸗Register (spis polskich i niemieckich słówek, s. 289–393)  
• Titel⸗Formular (formularz tytulatur, s. 394–405)
• Unterschiedliche Send⸗Schreiben (wzornik listów, s. 405–417)
• Anhang von Kauffmanns⸗Gesprächen (dodatek rozmów kupieckich, s. 418–422) 

Krótka gramatyka języka polskiego

Część gramatyczna Enchiridiona  skonstruowana jest w oparciu o serię pytań i odpowiedzi. Nie ma tu – jak u poprzedników Monety, autorów niemieckojęzycznych gramatyk języka polskiego (np. Jeremiasz Roter, Maciej Gutthäter-Dobracki) – jednoznacznej zapowiedzi, jakie treści gramatyczne i w jakiej kolejności autor zamierza przekazać użytkownikowi. Dopiero po zapoznaniu się z całością można stwierdzić, że pierwsze strony wykładu z gramatyki języka polskiego dotyczą ortografii (i wybiórczo fonetyki), po nich następuje opis odmiennych części mowy (kolejno: przymiotnika, zaimka, rzeczownika, czasownika, imiesłowu),  natomiast ostatnia część to składnia, ujęta przez autora w 57 reguł i uwzględniająca także omówienie nieodmiennych części mowy (przysłówków, przyimków, spójników i wykrzykników).  

Jak wspomniano, część gramatyczną otwiera krótki opis liter w języku polskim. Jest on odpowiedzią na pytanie: Jakie są litery w języku polskim? Podobnie jak jego poprzednicy, Moneta nie odróżnia jeszcze litery od głoski. Nie podaje zestawienia wszystkich liter, stwierdza tylko, że poza paroma wyjątkami w języku polskim są takie same litery jak w języku niemieckim. Następnie zajmuje się omówieniem wspomnianych wyjątków. W trzynastu punktach podaje m.in. następujące spostrzeżenia i wskazówki:

- W polskim alfabecie występują trzy rodzaje a: a, á, ą. Wymowę ą porównuje do wymowy grupy głosek on, o ile po ą nie występuje b lub p, np. wątroba lub klątwa należy wymawiać jak wontroba i klontwa. Natomiast jeśli po ą występuje b lub p, to wymowa ą zbliżona jest do wymowy grupy głosek om, np. ząb lub dąb należy wymawiać jak zomb i domb. To ważne spostrzeżenie, potwierdzające zarówno zmianę barwy ustnej samogłoski nosowej tylnej (tak jak współcześnie jest to o, nie dawne a nosowe), jak i świetnie dostrzeżoną asynchroniczną jej wymowę, różną przed spółgłoskami przedniojęzykowozębowymi (jest to on) i różną przed wargowymi (jako om). Te same procesy dotyczą także samogłoski nosowej przedniej ę (por. dalej).

- Podaje trzy rodzaje e: e, é, ę. Wymowę ę porównuje do wymowy grupy głosek en lub em, jeśli po ę występuje b lub p. Wyrazy męká, gębá należy wymawiać menká, gembá.

- Jeśli ą i ę występują na końcu wyrazu, to ą wymawia się jak o, natomiast ę jak e, np. wymowa gębą, będę brzmi gembo, bende. Zarejestrowana jest zatem denazalizacja obu samogłosek nosowych w wygłosie, co w wypadku -ą może potwierdza stan dialektalny, a może nieumiejętność dostrzeżenia odrębnej głoski: nosowego o. W wypadku -ę, jeśli przekazany stan nie wynika z nieumiejętności opisu nosowego e, to może mamy do czynienia z pierwszym poświadczeniem denazalizacji, typowej i dla współczesnej polszczyzny.   

- Jeśli po literach b, c, f, k, m, n, p, s, w występuje i, np. w bity, cichy, misá, nic, to wyrazy te wymawia się tak, jakby przed i stało jeszcze miękkie niemieckie g, czyli bgity, cgichy, mgisá, ngic.

- Jeśli litery b, c, m, n, p, s, w naznaczone są kreską na górze, to wymawia się je tak, jakby stało po nich miękkie niemieckie g, tj. kiełb, zięć, wieś, karp wymawia się jak kiełbg, ziećg, wieśg, karpg.

- W polskim alfabecie są dwie litery l: jedno zwykłe l, drugie z kreseczką ł. Pierwsze wymawia się, dotykając językiem górnej części górnych zębów. Jeśli chce się poprawnie wymówić ł, to czubek języka musi się znaleźć między górnymi i dolnymi zębami.

- W polskim alfabecie występują trzy rodzaje c, s, z: 1. zwykłe c, s i z, 2. naznaczone kreską na górze, tj. ć, ś i ź, 3. c i s w połączeniu z z, czyli cz i sz, oraz z oznaczone kropką na górze, tj. ż. Zwykłe c, s i z wymawia się normalnie, c naznaczone kreską jako ćgie, cze jako tsche, ś jako eśg, sz jako esz, ź jako źgiet, natomiast ż ma szczególną wymowę, ale Moneta jej nie precyzuje, odmiennie niż w wypadku wcześniejszych głosek. Konieczność przybliżenia niemieckiemu odbiorcy wymowy polskich głosek nieobecnych w systemie niemieckim skłania Monetę albo do odwołania się do wymowy niemieckiej, albo – i jest to novum – opisu miejsca artykulacji głosek (por. uwagi o wymowie ł).

- Moneta zwraca uwagę na to, że po g, k, l oraz wszystkich miękkich spółgłoskach może wystąpić jedynie i, nigdy zaś y. Natomiast po d, t, h, ł, r, rz oraz po wszystkich zwykłych i twardych spółgłoskach wystąpić może tylko y, nigdy zaś i.

- Ostatnia uwaga to stwierdzenie, że litery a, e, i, y, o, u to samogłoski (Vocales), wszystkie pozostałe litery polskiego alfabetu to spółgłoski (Consonantes). 

Po tym krótkim kursie fonetyki autor Enchiridiona podaje, że w języku polskim są trzy osoby, trzy rodzaje (męski, żeński, nijaki) i dwie liczby (Numerus Singularis i Numerus Pluralis). Ponadto wyróżnia w języku polskim siedem przypadków (Nominativus, Genetivus, Dativus, Accusativus, Vocativus, Instrumentalis i Localis) i króciutko komentuje te, które nie występują w języku niemieckim. Informuje, że w zestawieniu pomija Ablativus, gdyż jego formy są identyczne z formami dopełniacza, należy je tylko poprzedzić przyimkiem od. Ultimus Casus★ może jego zdaniem nazywać się Localis, gdyż z reguły oznacza miejsce, gdzie coś jest lub się dzieje, tylko trzeba rzeczownik poprzedzić przyimkiem w, na lub po, np.: Koń stoi w bramie, Ptak śpiewa ná bramie, Wrony śiedzą ná bramách y chodzą po dáchowkách (s. 6). Na kolejne pytanie o liczbę części mowy w języku polskim odpowiada lakonicznie, że jest ich tyle, ile w innych językach, i są to: Nomen (w tym Adjectivum i Substantivum), Pronomen, Verbum, Participium, Adverbium, Præpositio, Conjunctio i Interjectio. Moneta nie podaje polskich terminów; posługuje się wyłącznie łaciną. 

Po podaniu części mowy w języku polskim autor przechodzi do opisu przymiotnika, zaczynając od deklinacji. Wyróżnia trzy deklinacje: męską, żeńską i nijaką. Podaje schemat końcówek w liczbie pojedynczej i mnogiej:

Przedstawia też wzory odmiany przymiotników dobry i ubogi we wszystkich trzech rodzajach oraz w liczbie pojedynczej i mnogiej. Dodaje krótki komentarz do przedstawionego schematu końcówek i wzorów deklinacji. Pisze m.in., że przymiotniki rodzaju męskiego w mianowniku i wołaczu liczby mnogiej przyjmują końcówkę y lub i, np. Dobrzy Panowie, Ubodzy Mistrzowie, inśi Posłowie. Zwraca też uwagę na końcówkę przymiotników rodzaju męskiego w bierniku liczby mnogiej. Brzmi ona ych lub ich, np. dobrych, ubogich (por. s. 10–11). Podaje również, że niektóre przymiotniki rodzaju męskiego mogą mieć w mianowniku liczby pojedynczej dwie końcówki: y i en, np. godny i godzien, głodny i głodzien, mocny i mocen; y i an, np. ubiczowány i ubiczowan, ukrzyżowány i ukrzyżowan; y i on, np. zgubiony i zgubion, pogrzebiony i pogrzebion; y i om, np. wiádomy i wiádom; y i aw, np. łáskáwy i łáskaw; y i ow, np. zdrowy i zdrów; y i yt, np. syty i syt. Wprawdzie źle wydziela końcówkę odmiany prostej przymiotników, zakończenie uznając za końcówkę, ale zauważa odmianę złożoną i prostą przymiotnika. Widać też, że pozostałości odmiany prostej jest więcej niż obecnie, nie tylko godzien, ale i głodzien czy mocen. Podaje również parę grzeczny i grzeczy o znaczeniu ładny, piękny i dzielny. Stwierdza jednocześnie, że grzeczy nie oznacza piękna zewnętrznego, tylko wewnętrzne, i jest nieodmienne, np. służę grzeczy Panu, widzę grzeczy Panny, słyszałem tę nowinę od grzeczy Panny (s. 10). Po przedstawieniu odmiany przymiotnika autor przechodzi do jego stopniowania, podając trzy stopnie: Positivus, Comparativus i Superlativus. Stwierdza, że stopień najwyższy tworzony jest od stopnia wyższego przez dodanie przedrostka na lub nay. Najwięcej uwagi poświęca tworzeniu stopnia wyższego. Informuje o tym, jaki przyrostek w stopniu wyższym otrzymuje przymiotnik w zależności od ostatniej sylaby, oraz o obocznościach spółgłoskowych i samogłoskowych towarzyszących dodaniu przyrostka stopnia wyższego. Pisze m.in., że przymiotniki kończące się na gi, chy, ski zamieniają ostatnią sylabę na ższy, np. długi → dłuższy, suchy → suższy, ńiski → niższy. Przymiotniki kończące się w stopniu równym na ki, w stopniu wyższym zamieniają ki na szy, np. brzydki → brzydszy. Jeśli przed ki w stopniu równym występuje samogłoska, to w stopniu wyższym samogłoska ta wypada, np. głęboki → głębszy. Podaje przykłady oboczności samogłoskowych w stopniu wyższym, np. biały → bielszy, skąpy → skępszy. O przymiotnikach dobry, máły, wielki i zły pisze, że podlegają stopniowaniu nieregularnemu. 

Autor Enchiridiona do przymiotników zalicza również liczebniki i dlatego podaje ich odmianę w części poświęconej przymiotnikowi. Mowa tu tylko o liczebnikach głównych. Poza liczebnikiem jeden, o którym pisze, że odmienia się jak przymiotnik dobry, podaje i miejscami komentuje odmianę liczebników prostych i złożonych. Pisze m.in., że liczebnik oba odmienia się jak dwa, liczebnik kilka, kilkoro jak pięć, pięcioro, kilkanaśćie jak jedenaśćie. Przy liczebnikach Kilkádzieśiąt, Kilkáset, Kilkátysięcy ostrzega, że odmienia się w nich tych pierwszy człon, natomiast dzieśiąt set, tysięcy są w nich nieodmienne (s. 16). W uwagach do odmiany liczebników informuje ponadto, że liczebniki Dwoje, Troje, Czworo itd. używane są jako rzeczowniki rodzaju nijakiego i łączący się z nimi rzeczownik musi mieć formę dopełniacza, np. Dwoje Kurcząt, Czworo prośiąt. Ten sposób użycia odnosi się – jak powiada autor – do młodych zwierząt, np. do Gęśiąt, Cieląt itp.

Opis rzeczownika autor rozpoczyna od stwierdzenia, że rzeczowniki zakończone na e, ę oraz o są rodzaju nijakiego, zakończone na a są – poza nielicznymi wyjątkami – rodzaju żeńskiego, natomiast wszystkie inne są przeważnie rodzaju męskiego. To dość ogólne stwierdzenie uzupełnione jest uwagami szczegółowymi. Moneta pisze m.in., że rodzaju nijakiego są również rzeczowniki, które występują tylko w liczbie mnogiej (pierśi, sánki, żárná) oraz wyrazy zapożyczone z innych języków (Collegium, Auditorium). O wyjątkach ma nadzieję napisać w nowym podręczniku języka polskiego (por. s. 19)★. Następnie autor przechodzi do przedstawienia deklinacji rzeczowników. Wyróżnia trzy deklinacje: 1. męską, 2. żeńską i 3. nijaką. Przy każdej podaje wzory odmian, pod którymi umieszcza reguły i uwagi dotyczące tworzenia form w kolejnych przypadkach w liczbie pojedynczej i mnogiej. Przy deklinacji męskiej pisze m.in., że rzeczowniki rodzaju męskiego nazywające istoty żywe, miasta i miesiące, przyjmują w dopełniaczu końcówkę a, np. Człowieká, zájącá, Gdańská, Kwietniá. Wyjątkiem jest nazwa drugiego miesiąca: luty, ale lutego. Rzeczowniki rodzaju męskiego kończące się na a odmieniają się w liczbie pojedynczej jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego typu rybá. Rzeczowniki Bałwochwalcá, Bluźniercá, Krzywoprzysiężca, Mężobojcá, Pijanicá i in. mają w dopełniaczu końcówkę ce. Ostrzega, że rzeczowniki Fraucmer, gmin, Lud, Skop, Woł przyjmują w dopełniaczu końcówkę u, chociaż jako rzeczowniki oznaczające istoty żywe powinny mieć końcówkę a. Rzeczowniki nieżywotne rodzaju męskiego kończą się w dopełniaczu na u. Jest jednak grupa rzeczowników nieżywotnych rodzaju męskiego, które w dopełniaczu zamiast u przyjmują końcówkę a, np.: Báłwan → Báłwaná, Ogród → Ogrodá i inne. Najlepiej przyswoić je sobie w praktyce. W uwagach do deklinacji żeńskiej podaje m.in., że samogłoski e lub ie występujące w formach mianownikowych przed końcową spółgłoską wypadają we wszystkich przypadkach oprócz biernika, np.: żagiéw → żagwi, bréw → brwi, ale krew → krwié (por. s.  34). Deminutywa imion żeńskich przyjmą w wołaczu końcówkę u, nie jak pozostałe rzeczowniki rodzaju żeńskiego o, i lub y, np. Baziu, Kásiu, Kostusiu (od Kostusia – deminutyw od Konstancja), Rásiu (od Rásiá – deminutyw od Regina) (por. s. 37). W uwagach do deklinacji nijakiej pisze m.in., że niektóre rzeczowniki zamieniają w miejscowniku a lub o przedostatniej sylaby (penultima Syllabá) na e, np. czoło → w czélé, siáno → siénie (por. s. 46). Opis deklinacji rzeczowników to – poza przykładowymi paradygmatami odmiany – zbiór reguł o tworzeniu form w poszczególnych przypadkach oraz przykłady ilustrujące ich zastosowanie. Przykłady to podane bez kontekstu frazy nominalne lub przyimkowe, jak np. w regule o tworzeniu celownika rzeczowników rodzaju męskiego: Cesarz Cesarzowi, Król Krolowi, Dom Domowi; w regule o tworzeniu wołacza rzeczowników rodzaju żeńskiego: Ryba o Rybo, Rozkosz o Rozkoszy; w regule o tworzeniu miejscownika rzeczowników rodzaju nijakiego: w jáju, w mięsié, w piwie.

Kolejną omawianą częścią mowy są zaimki (s. 52–53). Moneta dzieli je na zaimki rzeczowne (Pronomina Substantiva) oraz zaimki przymiotne (Pronomina Adjectiva). Sposób prezentacji materiału wskazuje na to, że do zaimków rzeczownych Moneta zalicza następujące zaimki: ja/my jako zaimki pierwszej osoby, ty/wy jako zaimki drugiej osoby oraz śiébié jako zaimek trzeciej osoby. Natomiast pod pojęciem zaimków przymiotnych rozumie zaimki: ten, tá, to, ci, ów, owá, owo, owi, sam, sámá, sámo, sami, czyy, czyjá, czyje, móy, moja, moje, moji, swój, swojá, swoje, swoji, nász, nászá, nasze, naśi, wász, wászá, wásze, wáśi, który, którá, które, którzy. Stwierdza, że te zaimki odmieniają się jak przymiotniki dobry, dobra, dobre. W tym miejscu wylicza też zaimki ón, óna, óno, óni, one, kto, ktokolwiek, co, cokolwiek i podaje wzory odmiany. Wyjaśnia też, że formy ónego i óney używane są w odniesieniu do osób znajdujących się daleko, np. Do ónego Páná poydę. Niego i niey odnoszą się do osób znajdujących się bliżej, np. als mow Pánu twemu, że do niego przyjdę. Zaimki jego i jey są natomiast odpowiedzią na pytanie czyy/czyja, np. czyy to nóż? jego. Formy go i ją występują z kolei w funkcji dopełnienia, np. Ty szukasz Páná Oycá, á jam go widział nie dawno w Kośćiele.

Opis czasownika autor rozpoczyna przedstawieniem odmiany czasownika być w czasie teraźniejszym, przeszłym (Præteritum) i przyszłym w trybie oznajmującym. Podaje też formę bezokolicznika (być), gerundium (będąc), imiesłów (będący, będąca, będące) i formę bywszy, którą nazywa Indefinitum (por. s. 55). Następnie przechodzi do czasowników osobistych (Verba Personalia). Choć nie podaje żadnej definicji, z opisu tej grupy czasowników wynika, że pod pojęciem Verba Personalia rozumie te czasowniki, które mają pełny paradygmat, tj. odmieniają się przez wszystkie osoby. Wyróżnia dla nich tylko jedną koniugację. Stwierdza, że w pierwszej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego w trybie oznajmującym możliwe są następujące końcówki osobowe: -am (czytam), -em (rozumiem), -uję (miłuję), -ę (piszę), por. poniższy paradygmat odmiany:

Autor podaje szereg reguł odmiany czasowników osobistych, opatrując je szczegółowymi uwagami, choć wcześniej ani nie daje wykładu z kategorii gramatycznych czasownika, ani nie pisze o ich budowie, jak robili to inni autorzy gramatyk języka polskiego pisanych po niemiecku. Ale już w tych wstępnych uwagach – notabene zajmują one prawie 8 stron – odwołuje się do wiedzy m.in. z zakresu czasów, trybów, czasowników prostych i złożonych itd., co więcej polemizuje tu z autorami innych gramatyk i podręczników języka polskiego (Jan Karol Woyna, Peter Michael)★. Dopiero później podaje informacje o podstawowych kategoriach gramatycznych czasownika: trzy osoby (w liczbie pojedynczej i mnogiej), trzy rodzaje/strony czasownika (Activum, Neutrum, Passivum), cztery czasy (Præsens, Perfectum, Plusquamperfectum, Futurum), trzy tryby (Indicativus, Imperativus, Infinitivus). Następnie przedstawia wzory odmiany Verba Personalia oraz szereg szczegółowych uwag o tworzeniu form w poszczególnych osobach, czasach, trybach i stronach. Mimo że na stronie 64 wymienia trzy tryby czasowników polskich, ponownie powraca do tej kategorii gramatycznej na stronie 81 i zadaje pytanie, czy Polacy znają też inne tryby. Odpowiada na nie twierdząco i podaje kolejne tryby, mianowicie Conjunctivus, Optativus, Potentialis i Premissivus. Podkreśla jednak, że końcówki osobowe czasowników w tych trybach nie różnią się od trybu oznajmującego. Wykładnikiem nowych trybów są jedynie pewne słówka, które należy dodać i z nimi utworzyć zdanie, np. iż, że, áby, żeby (Conjunctivus: że czytam, áby czytałem); oby, bodayby (Optativus: oby lub bodayby pisałem); by dodane do czasownika (Potentialis, np. piłámby); niech, niechay przed czasownikiem (Premissivus: niechay szukam). Dotychczasowy opis dotyczył czasowników osobistych w Activum, czyli w stronie czynnej. O czasownikach nijakich (Verba Neutra) wspomina zaledwie jednym zdaniem, pisząc, że zachowują się jak Verba Activa. Nieco więcej uwagi poświęca czasownikom biernym (Verba Passiva). Wyróżnia tu dwa rodzaje koniugacji. Rodzaje te należy raczej rozumieć jako sposoby oddania formy biernej lub faktu, że podmiot nie jest wykonawcą czynności, lecz jej odbiorcą. Sam Moneta zaznacza, że Verba Passiva nie mają jakiejś wyłącznej odmiany. Pierwszy rodzaj koniugacji to nic innego jak użycie czasownika w trzeciej osobie liczby mnogiej wraz z dopełnieniem, np. widzą mię, drugi natomiast to konstrukcja składająca się z imiesłowu biernego czasu Perfect (Participio Perfecto Passivo) oraz form osobowych czasownika być, np. widziány jestem.

Kolejną omawianą grupą czasowników są czasowniki nieosobiste (Verba Impersonalia), takie jak świta, grzmi, czyta śię. Autor stwierdza, że w odmianie nie różnią się od czasowników osobistych. Ich cechą charakterystyczną jest to, że nie oznaczają żadnej konkretnej osoby, np. dniéjé, robi śię, robią. Autor wyróżnia trzy rodzaje czasowników nieosobistych:

1. Neutralis – właściwe czasowniki nieosobiste, np. grzmi, błyska śię;

2. Activæ – czasowniki osobiste, użyte jako nieosobiste, czyli w 3. os. liczby pojedynczej z zaimkiem śię, np. czyta śię, pisze śię;

3. Passivæ – czasowniki osobiste, użyte jako nieosobiste, czyli w 3. os. liczby mnogiej, np. robią; Perfectum kończy się na o i tworzone jest od Participio Perfecto Passivo, np. bito, czytano.

Po tych wstępnych uwagach autor przedstawia paradygmaty odmiany każdego rodzaju czasowników nieosobistych.  

Następnie przechodzi do opisu składni. Przedstawia 57 reguł (ogólnych i szczegółowych) dotyczących związków składniowych (s. 96–137). Najpierw omawia związki składniowe rzeczowników i przymiotników, następnie użycie zaimków, związki czasownika i rzeczownika, użycie dwóch czasowników w zdaniu, gerundium oraz imiesłowów. W dalszej kolejności omawia przysłówki, przyimki, spójniki i wykrzykniki. Teorię ilustruje przykładami. Poniżej kilka reguł obrazujących sposób prezentacji zagadnień składniowych:

Reguła 18

Przymiotniki oznaczające wysokość, długość, grubość, szerokość i głębokość łączą się z przyimkiem ná i rzeczownikiem w bierniku, np. wysoki ná stopę, gruby ná páléc.

Reguła 22

Kilká, Kilkánaśćie, Kilkádzieśiąt i wszystkie liczebniki główne od pięciu oraz liczebniki rodzaju nijakiego kończące się na e lub o łączą się z dopełniaczem liczby mnogiej, np. Kilká wróblów, pięć Wołów, dwoje cieląt.

Reguła 30

Czasowniki złożone zaczynające się od przyimka do wymagają dopełnienia w dopełniaczu, np. nász Król dobywa miástá, żebrak dostaje chlebá.

Reguła 53

Przyimki łączą się z różnymi przypadkami: z dopełniaczem – bez, blisko, dla, do, od, mimo, podle, u, według, z; z celownikiem – ku, przeciw/przeciwko; z biernikiem – przez, mimo, ná, nád, zá; z narzędnikiem – z, nad; z miejscownikiem – przy, po.

Reguła 57

Niektóre wykrzykniki nie łączą się z żadnym przepadkiem: och, éy, éyżé, wéy, báwéy. Inne natomiast tak: Ach, o łączą się z wołaczem; np. Ach! Boże, O człowiéczé! Biádá, niéstétysz łączą się z celownikiem: Biádá mnié ubogiemu Człowiékowi! Niéstétysz mnié opuszczónemu!

Pierwszą część Enchiridiona kończy prezentacja liczebników, które – jak podaje autor – zostały pominięte w opisie. Wprawdzie była już wcześniej mowa o liczebnikach (autor włącza je bowiem do przymiotników), ale opis dotyczył tylko liczebników głównych i dzisiejszych zaimków liczebnych kilka, kilkanaście, kilkadziesiąt i kilkaset oraz ich deklinacji. W tej części znajduje się natomiast wykaz liczebników głównych (np. ośm, jedenaśćie, sto), porządkowych (np. pierwszy, wtóry), wielorakich (np. trojáki, dzieśięćioráki), dystrybutywnych (np. po dwu, po ośmi), liczebników przysłówkowych wielokrotnych (np. trzy rázy, śiedm rázy), liczebników przysłówkowych porządkowych (np. naprzod, po wtóre) oraz liczebników określających czas (np. roczny, doroczny, dwuletny/dwuletni), np.:

   

Kilka przydatnych rozmówek

W tej części podręcznika autor na podzielonych na dwie szpalty stronach przedstawia 22 dialogi. W lewej szpalcie jest tekst polski, w prawej – tłumaczenie na język niemiecki. Rozmówki dotyczą tematów dnia codziennego, np. zdrowia i choroby, pogody, pracy w ogrodzie i na roli, podróżowania i in. Są tu też rozmówki o nauce języka polskiego. Rozmowy prowadzą na przykład uczniowie i nauczyciel, sąsiedzi, rodzeństwo, państwo i służba. W rozmówkach występuje użyteczne słownictwo potrzebne w różnych codziennych sytuacjach.

Przykładowa rozmówka:  

      

Przysłowia polskie po niemiecku wyjaśnione

Autor Enchiridiona prezentuje w tej części 610 przysłów. Przysłowia podane są w porządku alfabetycznym. Strony podzielone są na dwie szpalty. Lewa szpalta zawiera przysłowia polskie, prawa – ich niemieckie ekwiwalenty.

Przykładowe przysłowia:

Bogá wzyway, ręku przykładay.

Czégo nie znamy, tego nié żądamy.

Ja o cebuli, ty o czosnku.

Kto brzuch nazbyt tuczy, nie barzo się uczy.

Leniwemu záwżdy święto.

Nie trzéba Głupich siać, sami się rodzą.

Słysz wiélé, mów máło.

Wiéczérza hoyna, noc niéspokoyna.

Żaden Zbytek nie obraca się w Pożytek.

Spis niemieckich i polskich słówek

Część, którą autor Enchiridiona nazwał Deutscher und Polnischer Wörter⸗Register (spis niemieckich i polskich słówek), to nic innego jak niemiecko-polski słownik, zajmujący prawie 65 stron podzielonych na dwie szpalty. Przy niektórych polskich odpowiednikach niemieckich haseł autor podaje oprócz znaczenia również informacje gramatyczne. Przykładowo przy ekwiwalentach haseł rzeczownikowych umieszcza końcówkę dopełniacza liczby pojedynczej, np.:

Acker, Rola, i

Gürtel, Pás, a

Mücke, Komór, á

Jeśli forma dopełniacza wykazuje jakąś nieregularność, autor podaje albo pełną formę, albo ostatnią sylabę, np.:

Karaus, Káráś, siá

Kegel, Kręgiel, glá

Nebel, Mgła, mgły

Ohm, Wuy, já

Pferd, Koń, nia

Moneta nie jest jednak konsekwentny w podawaniu końcówki ewentualnie pełnej formy drugiego przypadka. Sporadycznie pomija tę informację i wydaje się, że dotyczy to końcówek regularnych, jak końcówka -a D. lp. rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego, np.:

Pflug, Pług.

Platz, Plac.

Sacristey, Zakrystyia.

Schaale, Szalá.

Sect, Sekt, wino.

Ilekroć polski ekwiwalent jest rzeczownikiem występującym tylko w liczbie mnogiej, autor słownika skrzętnie to notuje, np.:

Hanff, Konopie. Pl.

Hosen, Pludry, Pl.

Leute, Ludzie, Pl.

Orgel, Orgány, Pl.

Przy ekwiwalentach haseł przymiotnikowych podana jest też końcówka rodzaju żeńskiego i nijakiego, np.:

Aberwitzig, głupi, a, e.

Dick, gęsty, gruby, a, e.

Gering, Podły, a, e.

Informacje gramatyczne pojawiają się również przy czasownikach. Autor Enchiridiona pomija je przy czasownikach, które w 1.os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego kończą się na -am i -uję, np.:

Eggen, Brónować.

Küssen, Całowáć.

Steigen, Wstępowáć.

Streiten, Bojowáć.

Suchen, Szukáć.

Verehren, Dárowáć.

Vertrauen, Ufáć.

Warten, Czekáć.

Przy czasownikach z końcówką -ę w 1. os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego podaje tę formę w pełnym brzmieniu i dodatkowo (ale niekonsekwentnie) zakończenie lub pełną formę 2. os., np.:

Dreschen, Młócić, Præs. młocę, cisz.

Knotten, Gnieść, Præs. gniotę, gnieciesz.

Schelten, Łájáć. Pr. łaję, jesz.

Trauren, Smęcić się. Pr. smęcę się.

Przy wielu czasownikach niemieckich autor podaje wprawdzie jeden polski ekwiwalent bezokolicznikowy, ale dwie formy fleksyjne. Pierwsza oznaczona jest literą F, druga skrótem Fr. Autor ma tu zapewne na myśli aspekt dokonany i niedokonany czasownika, choć nie pisze w swoim dziele o aspekcie jako kategorii gramatycznej. Zgodnie z wyjaśnieniem zawartym w uwadze czwartej umieszczonej pod przedmową, litera F przy czasowniku oznacza Futurum, natomiast skrót Fr. stosowany jest na oznaczenie czasownika frekwentatywnego, czyli wielokrotnego (iterativum):  

Ankleben, przylépić, F. przylepię, pisz. Fr. Przylepiam.

Bekleiden, Przyodziać, F. przyodzieję, jesz, Fr. przyodziewam.

Einkommen, wniść, F. Wnidę, dziész. Fr. Wchodzę, dzisz.

Lauffen, Biéżeć. F. biegę, żysz. Fr. Biegam.

Przy ekwiwalentach innych części mowy autor nie podaje żadnych informacji gramatycznych, ani też żadnych kwalifikatorów.    

Spis polskich i niemieckich słówek

Część zatytułowana Polnischer und Deutscher Wörter⸗Register (spis polskich i niemieckich słówek) to drugi słownik w Enchiridionie, tym razem polsko-niemiecki. Alfabetyczny słownik zajmuje prawie 105 stron, każda podzielona na dwie szpalty. Przy polskich hasłach rzeczownikowych autor podaje końcówkę drugiego przypadka lub ostatnią sylabę dopełniacza, jeśli forma dopełniacza ma jakąś nieregularność, np.:

Czas, u die Zeit.

Diabeł, bła der Teuffel.

Zając, cá der Haase.

Przy pluraliach tantum zaznacza liczbę mogą skrótem Pl.:

Drożdże Pl. Hefen

Gacie Pl. Portchen.

Krupy Pl. Graupe.

Podobnie jak w słowniku niemiecko-polskim, autor podaje przy przymiotnikach końcówkę dla rodzaju żeńskiego i nijakiego, np. Biały, a, e, weiß.

Sposób podawania czasowników nie jest jednolity. Niektóre czasowniki pojawiają się w formie bezokolicznika, np. Háftowáć hefften; Nawiedzáć Fr. ersuchen, inne w 1. os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, dopiero potem – jednak nie przy każdym haśle – podane jest zakończenie  bezokolicznika. Przy niektórych czasownikach autor podaje skrót Fr. na oznaczenie czasowników frekwentatywnych:   

Biegam, áć Lauffen.

Chmurzy się es wird trüb.

Chodzę, dzic Fr. offt gehen.

Dáwam Fr. dáwac geben.

Mogę, żesz ich kan.

Runęło es hat einen Knall gegeben.

Sporadycznie hasłem jest forma trybu rozkazującego, np.:

Chodź sám komm her.

Słysz höre du!

Równie rzadko spotyka się oznaczenie części mowy w postaci skrótu, jak Conj. (dla spójników) czy Ad. lub Adv. (dla przysłówków), np.:

Dobrowolnie Ad. Gutwillig.

Dobrze Adv. Gut.

Jesli Conj. So, wo.

Uprzeymie Adv. innerlich.

W słowniku pojawiają się – aczkolwiek nieczęsto – kolokacje i rekcja czasownika lub przymiotnika, np.:

Siodłac Konia das Pferd satteln.

Składáć się do czego sich worzu resolviren.

Stosowáć co z czym etwas womit vergleichen.

Umykáć się komu einem weichen, weiter rücken.

Zły námię ist mir nicht gut.

Niektóre hasła podane są w zdaniach ilustrujących ich użycie, np.:

Aż płakał, tak bity jest er ist so geschlagen, daß er geweinet hat.  

Niech tak będzie laß so seyn.

Otworem to stoi das stehet offen.

Rodem zkąd jest von wo ist er bürtig?

Tą rázą nie poydę diese mahl werde nicht gehen.

Wżdy kiédy przyszedł er ist endlich einmahl gekommen.

Jeśli w języku docelowym brak ekwiwalentu hasła języka wyjściowego, autor podaje definicję leksemu, np.:

Opałká, i eine Wanne, worinn man den Pferden Futter gibt.

Rokosz wenn das gemeine Volck mit den Obern nicht zu frieden ist.

Formularz tytulatur

Chociaż językiem Enchiridiona jest język niemiecki, autor zatytułował tę część dzieła po polsku: Formularz Tytułów, które w Królestwie Polskim Wysokiego i niższego Stanu Osobóm ná Pismié dawają: jako się tu pokazują. Ta część ma też charakterystyczny układ stron: Najpierw autor podaje po polsku kilka tytułów, potem na kolejnych stronach znajduje się ich tłumaczenie na język niemiecki, po nich następuje seria kolejnych polskich tytułów i kolejnych stron z ich tłumaczeniem itd. Strony z tekstem polskim i niemieckim występują więc naprzemiennie, mimo że przykładowy kustosz, czyli słowo lub pierwsza sylaba z następnej strony, nie zgadza się ze słowem lub sylabą z kolejnej strony, tylko z następnej w danym języku. (por. fragmenty stron) Nie ma to jednak żadnego wpływu na numerację stron.

Dół strony 396:

Następna strona, czyli 397:

Strona 398, do której odnosi się kustosz ze strony 396:

Na formularz tytułów składają się tytulatury stosowane w korespondencji do wysoko urodzonych dostojników świeckich i kościelnych, senatorów, urzędników, dygnitarzy, szlachty, burmistrza i rajców miejskich, kupców, rzemieślników, sołtysa i chłopa wolnej wsi, a także używane w korespondencji między członkami rodziny (ojciec, syn). Wśród podanych tytulatur nie ma ani jednej stosowanej w korespondencji do kobiet.

Wzornik listów

Kolejna część Enchiridiona nosi – podobnie jak poprzednia – polski tytuł: Przepis niektórych Listów. Jest to wzornik listów i odpowiedzi pisanych w następujących sytuacjach komunikacyjnych:

1. Jako zálecić wyrostká do Kupcá.

2. Jako Ociec pisze do Syna.

3. Brát do Brátá abo Równy do Rownego.

4. Podziękowanie za pożyczenie pieniędzy.

5. Starając się o Korespondencya.

6. Sposob Zapisu. (zapis pożyczki i zobowiązanie do oddania pożyczonych pieniędzy)  

7. Sposob pisania Wexlow.

8. Sposob pisania Kwitow.

Wzornik nie zawiera żadnych wskazówek co do struktury listów. Podaje jedynie gotowe przykłady korespondencji w wymienionych wyżej sytuacjach.

Dodatek rozmów kupieckich

Jest to ostatnia część Enchiridiona, której autor również dał polski tytuł: Przydatek dwu Kupieckich Rozmów, zamieszczając te rozmowy na pięciu dwuszpaltowych stronach. Rozmowa w języku polskim zajmuje lewą szpaltę, prawą natomiast jej tłumaczenie na język niemiecki. Pierwszą rozmowę prowadzi dwóch mężczyzn, drugą kobieta i mężczyzna.  

Recepcja dzieła

Enchiridion Jana Monety uważany jest za „koronę prac i usiłowań w udoskonaleniu gramatyki polskiej i w jej nauczaniu” [Rombowski 1960, 204] w okresie od końca wieku XVI do połowy wieku XVIII. Jest to podręcznik łączący w sobie wydawane dotąd osobno działy składające się na pełny kurs nauczania języka polskiego, począwszy od gramatyki poprzez rozmówki i wzory listów, na słowniku skończywszy. Rombowski [1960, 123] ocenia go w sposób następujący:

„Najlepszym podręcznikiem obejmującym całość kursu był jednak wydany kilkadziesiąt lat później (w r. 1720) w Gdańsku Monety Enchiridion Polonicum, obejmujący uporządkowaną i ‘pełną’ ‘wiedzę o polskiej mowie dla dzieci niemieckich kupców i rzemieślników’. Doskonałość – jak na owe czasy – tego podręcznika mierzyć można jego popularnością (19 wydań!)”

Enchiridion cieszył się popularnością nie tylko w Gdańsku, lecz także w Toruniu, Warszawie, Lesznie, Jeleniej Górze, Lipsku, a jeszcze w drugiej połowie XVIII wieku nawet w odległym Wrocławiu, gdzie został na nowo opracowany przez wrocławskiego nauczyciela Gimnazjum im. Marii Magdaleny – Daniela Vogla [por. Cieśla 1974, 135]. Od piątego wydania z roku 1786 podręcznik Monety ukazywał się pod zmienionym tytułem Polnische Grammatik. Jeszcze na początku XIX wieku korzystano z niego w szkołach na Pomorzu i Śląsku★. Przez blisko 100 lat uznawany był za najlepsze opracowanie kursu języka polskiego [por. Nowak 1976, 652].

Współcześni Monecie autorzy gramatyk języka polskiego wyrażali się pochlebnie o jego podręczniku, ale nie szczędzili też słów krytyki. Jerzy Schlag, rektor Miejskiej Szkoły Polskiej we Wrocławiu, zarzucił gramatyce Monety brak dokładności i kompletności. Krytykował autora Enchiridiona za używanie terminologii łacińskiej i napisanie gramatyki polskiej w duchu gramatyki łacińskiej [por. Rombowski 1960, 140, 170]. Chwalił natomiast za część słownikową, w szczególności za podanie form podstawowych każdego czasownika. Autora Enchiridiona uważał za tego, który zapoczątkował sposób słownikowych zapisów, znacznie ułatwiający naukę języka polskiego [por. Rombowski 1960, 182].

Ciekawostki

W Enchiridionie Jan Moneta odnosi się do zmian zachodzących w gramatyce języka polskiego. Przykładowo, omawiając deklinację rzeczowników, podaje, że rzeczowniki osobowe rodzaju męskiego przyjmują w bierniku końcówki e, ie, i, y, z informacją, że Jan Karol Woyna i inni współcześni mu gramatycy zalecają w bierniku liczby mnogiej rzeczowników osobowych rodzaju męskiego końcówkę ów, czyli końcówkę dopełniacza liczby mnogiej. Moneta nie odrzuca ich zalecenia, choć końcówkę ów podaje zawsze na drugim miejscu z dopiskiem, że niektórzy takiej właśnie formy używają. Przyznaje jednak, że formy Apostołów, Miłosników, słuchaczów, Krolów, Pánów stosowane są przez „wytwornych Polaków”, chociaż wcześniej mówiono Krole, Pány, słuchacze, Miłosniki, Apostoły, Proroki  (s. 27–28). Moneta pokusił się również o wyjaśnienie genezy tej zmiany:

„Ta zmiana przypadka zaczęła się rozpowszechniać, kiedy w Gdańsku w 1649 roku wydano polską gramatykę Franciszka Menińskiego, którą on Institutio Polonicae Linguae nazywa; ponieważ podał w niej formy biernika liczby mnogiej rzeczowników osobowych rodzaju męskiego identyczne z formami dopełniacza liczby mnogiej, tj. Janów, Krolów, Swiętych, srogich: czy stało się tak przez pomyłkę, nie będę teraz tego roztrząsać. Pewne jest, że nie był rodowitym Polakiem, tylko Lotaryńczykiem, który nauczył się języka polskiego już jako dorosły mężczyzna, co ujawnia w przedmowie do swojego dzieła” (s. 29)★.

Ponadto wyraża własne zdanie na temat stosowania starej i nowej formy biernika:

„Z podanych przykładów wynika, że stary sposób tworzenia biernika liczby mnogiej rzeczowników osobowych rodzaju męskiego nie jest ani przeciwko polszczyźnie, ani nie należy go odrzucać, co więcej, można go zachować, zwłaszcza dla ludzi, którzy nowej formy nie znają: przede wszystkim powinno się zachować stare formy w religii i kościele, w Piśmie Świętym i śpiewnikach, gdzie ciężko dokonać zmian: a gdyby nawet tak się stało, to zwykli ludzie dziwiliby się i myśleli, że ich przodkowie nie znali poprawnej polszczyzny i sami długo byli w błędzie. Wiedzą o tym papiści, którzy choć sami używają nowego biernika, to w religii i kościele przy starym pozostają: wystarczy otworzyć ich Cantica Sacra, które w Krakowie w 1709 roku drukiem się ukazały, a znajdą się na to dowody: na pag. aI czytamy Zwolenniki a nie Zwolenników, p. 24. żywey zmarłe opisują a nie żywych y zmarłych, p. 37. przészedł mądre Doktory, p. 52. nás zá swe własne Syny poślubił, p. 56. wziąwszy Krol Mędrce, p. 58. wysłucháy nás grzeszne, p. 166. Apostoły smętne swoią Krwią nápawał, p. 171. Jezus się modlił zá swe Krzyżowniki, lotrá y grzeszniki etc.” (s. 30–31)★.

Moneta podkreśla, że stare formy biernika podaje słynny leksykograf Grzegorz Knapski, np. Zákłádniki dác, wźiąc, a nie Zákłádników, wszystkich, rodziców, Poruczników, Panów etc. Sam też jest zwolennikiem starej formy, o czym świadczyć mogą te słowa: „Skoro sami Polacy nie odrzucili starego biernika, tylko go zachowali, to niby jaki mielibyśmy mieć powód, by więcej go nie używać” (s. 31)★. 

Jan Moneta nie stroni też od polemiki z autorami innych podręczników języka polskiego. Choć chwali Jana Karola Woynę za dobre podręczniki, to jednak nie we wszystkim z nim się zgadza:

„Jan Karol z Jasienicy Woyna, który zazwyczaj dawał w swoich książkach dobre wskazówki do nauki języka polskiego, myli się, pisząc w Gramatyce łacińskiej str. 70. i str. 101 oraz w podręczniku Lustgarten str. 248: Wszystkie czasowniki, które tworzą Præteritum Perf., mają też dwie formy czasu przyszłego w trybie oznajmującym (Futurum Indic. Modi); ponadto dwie formy trybu rozkazującego i bezokolicznika; np. Futur 1 brzmi: Będę czynił będziész czynił etc. Futur 2: uczynię, uczynisz etc. Imperativus 1: Czyń, niech czyni etc. Imperativus 2: Uczyń, niech uczyni etc. Infinitivus 1: Czynić, Infinitivus 2: Uczynić.

Należy tu zauważyć:

Po pierwsze, o ile mi wiadomo, nie istnieje czasownik, który nie miałby własnej formy Præt. Perfectum.

Po drugie, nie znajdzie się żaden czasownik, który miałby podwójny właściwy czas przyszły; nie ujrzysz też takiego z podwójnym trybem rozkazującym lub bezokolicznikiem: Mówi się wprawdzie, Będę robił, będziész robił etc. lub – chociaż rzadziej – Będę robić, będziész robić etc., ale to nie jest właściwy czas przyszły, tylko forma opisowa.

Wspomniany Woyna podaje wprawdzie Będę czynił jako Futurum 1 i Uczynię jako Futurum 2, ale tu właśnie popełnia błąd” (s. 61–62)★.

Moneta uważa bowiem, że czynić i uczynić to dwa odrębne czasowniki, odrzuca stanowisko Woyny i na poparcie własnego przedstawia paradygmaty odmiany obydwu czasowników. Porusza przy okazji zagadnienie czasowników prostych (Verba Simplicia) i złożonych (Verba Composita) i polemizuje już nie tylko z Janem Karolem Woyną, lecz również z Piotrem Michaelisem, autorem podręcznika Der richtige Wegweiser oder Eine gründliche Anleitung zur Polnischen Sprache (1696–1700)★:

„Co zostało tu powiedziane o Czynię i Uczynię, odnosi się do wszystkich czasowników prostych i złożonych, mianowicie to, że ani w przypadku pierwszych, ani drugich nie znajdzie się żaden podwójny czas przyszły: i że czasowniki złożone (za wyjątkiem czasowników frekwentatywnych/Frequentatitiva) nie mają ani gerundium, ani imiesłowu czasu teraźniejszego (Particip. Præsens): np. Fut. Indicat. Zrobię. Perfect. Zrobiłem, Plusq. Perf. Zrobiłem był, Imperat. Præsens Zrób, Infinitiv Præsens und Perfect. zrobić, Gerundio brak, Perf. Indefinitum zrobiwszy. Participio Præsenti brak. Part. Perf. Passivum zrobióny, na, ne. Przyczyna tego jest taka, że Gerundium i Præsens Participium pochodzą od trzeciej osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego w trybie oznajmującym; ponieważ jednak czasowniki złożone, poza frekwentatywnymi, jak już powiedziano, nie mają własnej formy Præsens Indicativus, to wynika z tego, że nie mogą mieć Gerundium i Præsens Participium, gdyż te tworzone są od Præsens Indicativum. Źle trafił Petrus Michael, niegdyś nauczyciel języka polskiego w gdańskim gimnazjum, mieszając – w swoim w Toruniu u Joh. Balth. Breslera wydrukowanym Przewodniku – Perfectum różnych czasowników: np. na str. 429 podaje Oznaymuję, Perf. oznajmiłem; str. 435 Odkupuję Perf. odkupiłem; str. 443 Przészkadzam Perf. przeszkodziłem. Te czasowniki mają jednak inne formy Perfektu, mianowicie Oznaymuję ma oznaymowałem; Odkupuję odkupowałem, Przeszkadzam przeszkadzałem : Oznaymiłem, Odkupiłem, Przeszkodziłem to też formy Perfektu, ale od innych czasowników. Oznaymiłem pochodzi od Futuro Oznaymię, Odkupiłem od Odkupię i Przeszkodziłem od przeszkodzę” (s. 62–63)★.     

  

 

 

Wersja elektroniczna

Sächsische Landesbibliothek – Staats- und Universitätsbibliothek Dresden (SLUB)