Na liczące 111 stron dzieło składają się:

• karta tytułowa (nlb.)
• karta z dedykacją dla Maurycego Wilhelma, księcia Saksonii-Merseburga (nlb.)
• przedmowa do czytelnika i mowa autora (k. A3–A4)
• część pierwsza: ortografia (s. 1–5)
• część druga: etymologia (s. 5–85)
• część trzecia: składnia (s. 85–111)

 

ORTOGRAFIA

Raphaeli definiuje ortografię jako naukę o wymawianiu liter. Jak widać, podobnie jak inni współcześni mu i wcześniejsi autorzy podręczników do nauki języka polskiego, nie czyni rozróżnienia między głoską a literą. Stwierdza, że w języku polskim są 24 litery i wylicza:

Dodaje jednocześnie, że niektóre z tych liter raz są wymawiane bardziej miękko, raz bardziej twardo i dlatego mogą być oznaczone na górze akutem (Accent) bądź kropką lub na dole kreseczką. Wymowa oznaczonych liter różni się od wymowy nieoznaczonych. Do oznaczonych zalicza ą, á, ć, ę, ń, ź, ż i opisuje ich wymowę. Wyliczając, pomija wprawdzie ł, ale uwzględnia je w opisie wymowy.

W polszczyźnie wyróżnia Raphaeli litery złożone cz, dz, rz, sz, i choć stwierdza, że ich wymowę lepiej praktycznie wyćwiczyć, niż nauczyć się jej z gramatyki, to podaje, że cz odpowiada niemieckiemu tsch, sz niemieckiemu sch, natomiast dz wymawia się jako ds.

Autor wyodrębnia też sześć dyftongów w języku polskim, mianowicie: ay, ey, iy, oy, uy, yy.

W dalszej kolejności Raphaeli podaje 11 prawideł dotyczących pisowni w języku polskim. Prawidła te, które autor nazywa regułami, wynikają bardziej z obserwacji, niż są regułami ortograficznymi, por. przykładowo (s. 3–4):

• nie wszystkie rzeczowniki w języku polskim pisane są wielką literą;
• ą, ę, y nigdy nie występują na początku wyrazu;
• i stojące na końcu wyrazu i mające przed sobą samogłoskę stanowi oddzielną sylabę, np. moi, swoi, natomiast y tworzy sylabę z poprzedzającą je samogłoską, np. moy, twoy;
• zamiast q Polacy piszą k, zamiast x piszą ks, ale w wyrazach Xiądz i Xiążę zachowana jest pisownia przez x.

ETYMOLOGIA

Etymologia jest dla autora gramatyki nauką o częściach mowy. Raphaeli wyodrębnia w języku polskim osiem części mowy:

• Nomen
• Pronomen
• Verbum
• Participium
• Adverbium
• Præpositio
• Conjunctio
• Interjectio

Autor nie podaje definicji części mowy Nomen, ogranicza się jedynie do lakonicznego stwierdzenia, że można się z nią zapoznać w łacińskich gramatykach. (por. s. 5) Stwierdza natomiast, że należy zapamiętać osiem właściwości – nazywa je Stücke – tejże części mowy i wylicza je:

• Motio
• Genus
• Comparatio
• Numerus
• Casus
• Declinatio
• Figura
• Species

W dalszej kolejności omawia każdą z w/w kategorii.

Pod pojęciem Motio Raphaeli rozumie „zakończenie polskich wyrazów” (s. 5). Komentarz jest tu ubogi i niejasny. Autor ogranicza się jedynie do stwierdzenia, że każdy przymiotnik – nominalny, zaimkowy lub imiesłowowy – przyjmuje w liczbie pojedynczej końcówki trzech rodzajów gramatycznych, np. dobry, dobra, dobre, natomiast w liczbie mnogiej tylko dwie – końcówkę rodzaju męskiego i nijakiego. Nie podaje tu przykładu. W liczbie pojedynczej wyjątek stanowią zaimki – w terminologii autora: przymiotniki zaimkowe – ktoś i nikt. Wylicza też przymiotniki zaimkowe, które w rodzaju nijakim kończą się na -o: jeden, jedná, jedno; on, oná, ono; ow, owá, owo; sam, samá, samo; ten, tá, to; temzè, táz, toz; wszystek, wszystká, wszystko. (por. s. 6) Podaje również, że niektóre rzeczowniki zmieniają swoje zakończenie, jeśli następuje zmiana rodzaju, przykładowo Bog → Bogini, Prorok → Prorokini.

Przy kategorii Genus autor informuje, że w języku polskim są trzy rodzaje gramatyczne – męski, żeński i nijaki – i da się je rozpoznać częściowo po znaczeniu rzeczownika, częściowo po jego zakończeniu. Autor wylicza grupy rzeczowników każdego rodzaju według znaczenia, potem – według zakończenia. Podaje przy tym wyjątki. Przykładowo podkreśla, że rzeczownik Xiązę jest – ze względu na samogłoskę ę w wygłosie – rodzaju nijakiego, choć niektórzy uważają, że rodzaju męskiego, bo jest nazwą osoby płci męskiej. Niemniej jednak po zakończeniu przydawki przymiotnikowej przy rzeczowniku Xiązę widać jednoznacznie, że jest to rzeczownik rodzaju nijakiego, gdyż Polacy mówią Xsiązę Saskie, a nie Saski. (por. s. 9)

W dalszej kolejności autor omawia skrótowo stopniowanie przymiotników, podając sposób tworzenia stopnia wyższego i najwyższego. Stwierdza, że w polszczyźnie są dwa typy stopniowania: regularne (Comparatio Regularis) i nieregularne (Comparatio Irregularis). Jeśli przymiotnik podlega stopniowaniu regularnemu, to, tworząc stopień wyższy, przymiotnik w stopniu równym zmienia końcówkę -y na -szy, np. słaby, słábszy, natomiast końcówkę -i na ieyszy, np. dostátni, dostatnieyszy. (por. s. 10] Po podaniu tej ogólnej reguły przechodzi do podania zmian w zakończeniu stopnia wyższego, które uwarunkowane są spółgłoskami poprzedzającymi -i lub -y. Informuje przykładowo, że przymiotniki zakończone na -gi, -hy, -ski zmieniają ostatnią sylabę na -zszy, np. długi, dłuzszy, przymiotniki zakończone na -ki mają w stopniu wyższym zakończenie -szy, np. brzydki, brzydszy. Wspomina ponadto o obocznościach samogłoskowych, np.:

W wyrazach biały, blády, błogosłáwiony, ciasny, czarny, smiáły, wesoły, gorący samogłoski, które występują przed ostatnią sylabą, ulegają w stopniu wyższym zmianie, mianowicie a i o na e, natomiast ą na ę, np. blády, bledszy, uczony, uczenszy, mądry, mendrszy itp. (s. 10–11)

O tworzeniu form stopnia najwyższego mówi jedynie, że są one takie same jak stopnia wyższego z tą różnicą, że poprzedza je słówko nay lub na, np. słaby, słabszy, naysłabszy. Jest to jedyny przykład autora dotyczący stopnia najwyższego.

Nieregularnemu stopniowaniu przymiotników autor poświęcił w swoim dziele niespełna cztery wiersze, które w żadne sposób nie wyjaśniają nieregularnego stopniowania przymiotników, por. cytat:

Od tych powszechnych reguł odbiegają: dobry, lepszy, naylepszy, mały, mnieyszy, naymnieyszy, wielki, większy, naywiększy. Zły naygorszy. (s. 11)  

Następnie autor przechodzi do liczby, przypadków i deklinacji. Stwierdza, że w języku polskim są dwie liczby, pojedyncza i mnoga, siedem przypadków, mianowicie Nominativum, Genitivum, Dativum, Accusativum, Voccativum i Ablativum. Wyróżnia też po trzy deklinacje dla rzeczowników i przymiotników. Pierwszej deklinacji podlegają wszystkie maskulina, drugiej wszystkie feminina, trzeciej natomiast neutra. Najpierw opisuje deklinację przymiotnika (przymiotników nominalnych, zaimkowych i odimiesłowowych), która jego zdaniem jest o wiele łatwiejsza niż deklinacja rzeczownika. Nadmienia też, że niektóre rzeczowniki odmieniają się tak jak przymiotniki, np. Podstoli, Podskarbi, Krolowa, Szewcowa, targowe, pieczyste (rzeczowniki rodzaju nijakiego autor podaje tu małą literą). Każdą z trzech deklinacji przymiotnika komentuje oddzielnie, zwraca uwagę na oboczności w odmianie i podaje wzorce deklinacyjne, por. paradygmat deklinacji żeńskiej:

Omówienie deklinacji rzeczownika autor rozpoczyna podaniem siedmiu wskazówek, które mają ułatwić zapamiętanie paradygmatów odmiany, np.:

• we wszystkich deklinacjach końcówka w celowniku liczby mnogiej brzmi -om, w ablatiwie natomiast -ámi;
• rzeczowniki rodzaju nijakiego mają w obydwu liczbach w trzech przypadkach takie same formy, mianowicie w mianowniku, bierniku i wołaczu;
• wołacz liczby mnogiej jest zawsze taki sam jak mianownik liczby mnogiej.

Każdą z deklinacji autor omawia z osobna, podaje w grupach rzeczowniki tworzące w ten sam sposób liczbę mnogą lub przyjmujące w konkretnym przypadku tę samą końcówkę, przytacza wyjątki i przedstawia paradygmaty odmiany, por. paradygmat odmiany deklinacji pierwszej, s. 20:

Kolejną omawianą częścią mowy jest liczebnik. I tu autor stwierdza ogólnikowo, że w języku polskim występują te same rodzaje liczebników co w łacinie, wyjąwszy liczebniki dystrybutywne. Podaje, że liczebniki główne, porządkowe i mnożne odmieniają się jak przymiotniki, oprócz sto i tysiąc, które mają odrębną deklinację. Sposób omówienia i przedstawienia deklinacji liczebników jest zdecydowanie nieprzystępny, szczególnie dla obcokrajowca uczącego się języka polskiego. Autor podaje w zasadzie tylko przykłady odmiany liczebników głównych, por. fragment na s. 30:

Podaje wybiórczo informacje o innych liczebnikach, np.:

• Jeśli liczba złożona jest z dwóch cyfr, ładniej jest podawać najpierw większą, potem mniejszą: sto y trzy, 103.
• Liczebniki typu samowtor, samotrzec, samoczwart, samopiąt, samoszost nie wykraczają poza ten ostatni, gdyż powyżej samoszost mają nieładne brzmienie. Jeśli już się je spotyka, to u poetów. Pomijają je natomiast autorzy gramatyk.

Na zakończenie omówienia części mowy Nomen autor podaje anomalie, które dzieli na trzy grupy:

• Heterogenea – rzeczowniki zmieniające rodzaj gramatyczny w liczbie mnogiej, np. ten kontusz, te kontusze; ten chrząszcz, te chrząszcze.
• Heteroclita – rzeczowniki, które w liczbie pojedynczej i mnogiej należą do różnych deklinacji, np. rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -a, które w liczbie pojedynczej należą do drugiej, w liczbie mnogiej do pierwszej deklinacji; również rzeczowniki rodzaju żeńskiego utworzone od nazw męskich, np. Krolowa, Staroscina, które w liczbie pojedynczej odmieniają się jak przymiotniki, w licznie mnogiej natomiast jak rzeczowniki.
• Defectiva – rzeczowniki, które albo nie mają którejś liczby lub deklinacji, np. nazwy metali, minerałów, zbóż i in., nie występują w liczbie mnogiej, podobnie rzeczowniki zbiorowe (szlachta, czeladź) oraz rzeczowniki kończące się na -e i oznaczające daninę, cło lub zapłatę (czopowe, łanowe).

W dalszej kolejności autor omawia kategorię, którą nazywa Figura. Chodzi tu o budowę wyrazów, które dzieli na proste (Simplicia), np. Biskup, wola, brat, dyscypuł i złożone (Composita), np. Arcybiskup, swawola, połbrat, kondyscypuł. (por. s. 37)

Ostatnia kategoria gramatyczna omawianej części mowy Nomen to Specie Nominum. Według tej kategorii autor wyróżnia Primitiva, np. kon, szkoła i Derivativa, np. konski, szkolny. Derivativa dzieli na:

• Patronymica
• Possessiva
• Gentilia
• Diminutiva
• Denominativa
• Verbalia
• Adverbalia

W zaledwie kilku zdaniach omawia każdą z grup z wyjątkiem zdrobnień, którym poświęca znacznie więcej miejsca, bowiem – jak sam pisze – jest ich w języku polskim cały ogrom. Sposobu ich tworzenia nie da się zdaniem autora ująć w reguły, zdrobnień należy się nauczyć według autora ex usu, niemniej jednak podaje trzy reguły (z osobna dla każdego z trzech rodzajów), które należy zapamiętać. (por. s. 39–42) Poucza przykładowo, że:

• zdrobnienia rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na spółgłoskę tworzy się przez dodanie sylaby ek, np. ząb, ząbek; kloc, klocek, chłop, chłopek; w ten sam sposób zdrobnienia tworzą rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone dyftongiem, np.: kiy, kiiek; złodziey, złodzieiek; zdrobnienia rzeczowników rodzaju męskiego kończących się na t powstają przez dodanie sylaby ik, np. bot, bocik; okręt, okręcik; zdrobnienia rzeczowników rodzaju męskiego kończących się na z, cz, rz, sz powstają przez dodanie sylaby yk, np. kosz, koszyk; deszcz, deszczyk;
• rzeczowniki rodzaju żeńskiego kończące się na a stają się zdrobnieniami, jeśli a zamienią na ka, np. bába, bábká; rybá, rybká, jeśli natomiast kończą się na spółgłoskę, zdrobnienie tworzą przez dodanie sylaby ka, np. konew, konewka; mysz, myszká;   
• zdrobnienia rzeczowników rodzaju nijakiego  kończą się na ko, jeśli rzeczownik kończy się na ę (wyjąwszy rzeczowniki zakończone na mię, bo tych zdrobnienia kończą się na onko – strzemię, strzemionko), ale zamiast ę przybierają zakończenie ątko, np. dziewczę, dziewczątko; bydlę, bydlątko; rzeczowniki o zakończeniu e lub o zamieniają samogłoskę w wygłosie na ko, np. jáie, jayko; ziele, ziołko.  

Autor wspomina też skrótowo o szczególnych przypadkach tworzenia zdrobnień i podaje przykłady. (por. s. 41–42)

Kolejną omawianą częścią mowy jest zaimek. Raphaeli opisuje zaimki według ośmiu kategorii. Są to:

• Species – wyróżnia dwie grupy, mianowicie Primitiva (ja, ty, siebie, ten, on, ow, sam, który, kto) i Derivativa (moy, twoy, swoy, nasz, wasz, naszyniec, czyy);
• Singificatio – inaczej znaczenie; tu wyodrębnia sześć grup, mianowicie: Demonstrativa, Relativa, Reciproca, Interrogativa, Possessiva i Gentilia (naszyniec, waszyniec);
• Genus – podaje trzy rodzaje: Masculinum, Neutrum i Omne;
• Figura – wyróżnia dwie grupy: Simplex (np. ten, kto, ktory) i Composita (np. tenze, ktos, którykolwiek);
• Persona – podaje trzy osoby: Prima, Secunda, Tertia;
• Numerus – stwierdza lakonicznie, że jest ich tyle, co przy Nomen;
• Casus – stwierdza jedynie, że jest ich tyle co przy Nomen, z wyjątkiem wołacza, który nie dotyczy wszystkich zaimków;
• Declinatio – podaje tylko, że zaimki odmieniają się tak jak Nomina, wyjąwszy ia, ty, siebie, kto, których deklinację przedstawia w gramatyce. (por. s. 44–45)

Kończąc omawianie zaimków, Raphaeli wymienia jeszcze kilka bardziej szczegółowych uwag do wybranych zaimków. (por. s. 45–47)

Po omówieniu zaimków Raphaeli zajmuje się polskimi czasownikami. Dzieli je na dwie grupy: Personale (tworzą formy we wszystkich trzech osobach liczby pojedynczej i mnogiej) i Impersonale (występują tylko w trzeciej osobie liczby pojedynczej i mnogiej).

Verbum Personale przypisuje osiem kategorii:

• Genus – podaje dwa Genera Verborum, mianowicie: Activum i Neutrum;
• Conjugatio – wyróżnia trzy koniugacje w zależności od końcówki w pierwszej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego: 1. -em, 2. -am, 3. -ę;
• Modus – podaje trzy tryby, mianowicie: Indicativus, Imperativus i Infinitivus; przy okazji informuje, że sposób wyrażania łacińskich trybów Optativus, Conjunctivus, Potentialis, Permissivus i in. jest omówiony w dziale Syntaxis;
• Tempus – wyróżnia pięć czasów: Præsens, Præteritum Imperfectum, Præteritum Perfectum, Præteritum Plusquamperfectum, Futurum;
• Numerus – tu autor stwierdza lakonicznie, że jest ich tyle, ile w łacinie;
• Persona – przy tej kategorii autor podaje, że w polszczyźnie jest tyle osób, ile w łacinie;
• Figura – wyróżnia dwie grupy, mianowicie Simplex, np. dáwam, chodzę i Composita, np. rozdáwam, odchodzę;
• Species – tu również wyróżnia dwie grupy: Primitiva (czytam, piszę) i Derivativa (czytywam, pisywam).

Zanim autor przejdzie do przedstawienia paradygmatów każdej z koniugacji, przedstawia najpierw odmianę czasownika być. Następnie przedstawia każdą z trzech koniugacji. Podaje wzory odmiany i wtrąca uwagi, np.:

• W języku polskim jest tylko sześć czasowników, które należą do pierwszej koniugacji, mianowicie: iem, jestem, rozumiem, smiem, umiem, wiem. (por. s. 52–53)
• Niemożliwe jest podanie jednego wzorca odmiany czasowników trzeciej koniugacji, według którego odmieniałyby się pozostałe czasowniki tejże grupy. Istotnie autor poświęca najwięcej miejsca trzeciej koniugacji. Czasowniki dzieli na grupy w zależności od spółgłoski lub samogłoski poprzedzającej końcówkę -ę pierwszej osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego. Wyróżnia następujące grupy: -cę, -dę, -gę, -ię, -kę, -lę, -nę, -rę, -sę, -tę, -wę, -zę, -czę, -dzę, -rzę, -szę, podaje skrótowo odmianę i informuje o ewentualnych osobliwościach w odmianie.

Verba Impersonalia dzieli na dwie grupy: Impersonalia per se i Impersonalia per accidens. Do pierwszej grupy zalicza te, które nie są używane w pierwszej i drugiej osobie, np.: boli mię, chmura się, cmi się, dnieie, dostaie mi, godzi się, mierzcha się, mieszkami się, mrze/sni mi się i in. Do drugiej grupy należą czasowniki, które odmieniają się wprawdzie we wszystkich trzech osobach, ale – biorąc pod uwagę znaczenie i charakter – mogą stać się czasownikami nieosobowymi. Wystarczy dodać do nich słówko się, które nie występuje przy tych czasownikach, jeśli są użyte jako osobowe.

Czasownikom nieosobowym autor przypisuje te same kategorie, które charakteryzują czasowniki osobowe. Pisząc o kategorii Genus, wymienia dwa rodzaje:

• Activum – forma pochodząca od trzeciej osoby liczby pojedynczej czasowników osobowych, np. czyta się, pisze się (impersonalia per se)
• Passivum – forma pochodząca od trzeciej osoby liczby mnogiej czasowników osobowych, np. czytaią, piszą.

Czasowniki nieosobowe odmieniają się jak osobowe z tym wyjątkiem, że w czasie Prætertum wszystkie formy mają końcówkę -o, np. switało, czytano. Autor szczegółowiej opisuje sposób tworzenia czasu Præteritum Verbi Impersonalis Passivi (por. s. 71–72), Præteritum Perfectum (por. s. 73–74) i bardzo krótko tworzenie Præteritum Plusquamperferctum (por. s. 75). Następnie przechodzi do Futurum secundo (s. 75–76). Nie wyjaśnia wcześniej samego terminu Futurum secundo, nie ma też wzmianki o Futurum primo. Podobnie postępuje z trybem rozkazującym i bezokolicznikiem. Podaje terminy Imperativum secundo i Infinitivum secundo, ale nie wspomina o Imperativum primo lub Infinitivum primo. (por. s. 77–78) W dalszej kolejności stwierdza, że w języku polskim są dwa imiesłowy, mianowicie:

• Præsentis kończące się na -cy oraz
• Præteriti kończące się na -ny, niekiedy na -ty.

Komentarz dotyczący przysłówków autor rozpoczyna stwierdzeniem, że niemożliwością jest omówienie wszystkich polskich przysłówków. Z tego powodu ogranicza się do najważniejszych. Aby przyswoić sobie pozostałe przysłówki, odsyła czytelnika do słowników lub zaleca obcowanie z polszczyzną. Przysłówki dzieli na grupy. Są to:

• Affirmandi, np. áleco, ták, tákjest, i owszem, pewnie, záiste, poprawdzie;
• Comparandi, np. dobrze, lepiey, naylepiey;
• Concedendi, np. bądź, niech ták będzie;
• Congregandi, np. pospołu, rázem;
• Demonstrandi, np. oto, owo, alic, alisci;
• Dubitandi, np. podobno, snac;
• Eligendi, np. raczey, owszem;
• Eventus, np. trafunkiem;
• Hortandi, np. nu, nuz, nuze, nuieno;
• Intentendi, np. ták, tak dalece;
• Interrogandi, np. czemu? iako? skąd? kiedy?;
• Iurandi, np. dalibóg;
• Loci, np. tu, sam, skądinąd;
• Negando, np. nie, bynamniey;
• Numeri, np. często, raz;
• Optandi, np. boday;
• Ordinis, np. naprzod, powtore;
• Prohibendi, np. nie, niechay;
• Qualitatis, np. dobrze, pięknie;
• Quantitatis, np. wiele, dosyc;
• Remittendi, np. pomału, potrosze;
• Separandi, np. osobno;
• Similitudinis, np. iako, jakoby;
• Temporis, np. wczora, onegdy.

Raphaeli kończy ten opis uwagami o tworzeniu przysłówków od przymiotników. (por. 81–82)

Przyimki w języku polskim autor dzieli na dwie grupy:

• Separabiles – przyimki stojące przy innych wyrazach i rządzące konkretnym przypadkiem;
• Inseparabiles – przyimki, które nie rządzą żadnym przypadkiem, tylko łączą się z innymi wyrazami, np. ob, prze, roz, wy.

Autor wylicza przyimki języka polskiego z grupy Separabiles (s. 83–84) i podaje ich niemieckie ekwiwalenty. Wyjaśnia też znaczenie przyimków z grupy Inseparabiles zestawiając je z łaciną, np.:

• ob oznacza circum;
• prze oznacza per (np. przebiegam), niekiedy de (np. przepraszam);
• roz odpowiada łacińskiemu dis (np. rozdrapam);
• wy odpowiada łacińskiemu ex (np. wychodzę).

Wśród spójników w języku polskim Raphaeli wyróżnia następujące grupy (s. 84):

• Copulativæ: i, tez;
• Disjunctivæ: abo, lub, lubo, bądź, ni, ani, niż, nizli, nizeli;
• Adversativæ: ale, zas, wszak, jednak, wzdy, przecię, przecięiednak, acz, aczkolwiek, choc, chociaz;
• Causales: bo, bowiem, abowiem, ze, gdyz, ponieważ, aby, żeby;
• Conditionales: iezli, tylko, byle;
• Relatonativæ: przeto, prztoz, więc, tedy, dla tego, zaczym.

Dział Etymologia kończy się wyliczeniem wykrzykników, które autor dzieli na dziewięć grup. Kryterium podziału jest sytuacja, w której wykrzykniki z danej grupy mają zastosowanie, np.:

• wołanie o pomoc: rata, gwałtu!;
• skarga: biada! niestetysz!;
• drwina: bawey!;
• sygnalizowanie/nakaz milczenia: cyt, sł!;
• wołanie: słysz!;
• zapobieganie czemuś: au!;
• strata/przegrana: ey, eyze!;
• okrzyk zaskoczenia/strachu itp.: o przebog!;
• wzdychanie: ach!

Autor dodaje, że do wykrzykników należą też inne wyrazy, ale nie pada tu termin dźwiękonaśladowcze, np. trzask, prask, krętu, wętu, smyk, łyk, cap, łap i in. (por. s. 85)

SKŁADNIA

Syntaxis to zdaniem autora składanie wyrazów należących do różnych części mowy w jedną wypowiedź. Raphaeli omawia z osobna składnię poszczególnych części mowy i ujmuje swój komentarz w reguły.

Przy składni rzeczownika, przymiotnika i liczebnika (Nomen) podaje 18 reguł, m.in.:

• Przymiotnik i rzeczownik stojące obok siebie muszą zgadzać się w rodzaju, liczbie przypadku.
• Przy porównaniach w stopniu wyższym przymiotnika używa się partykuły niz.
• Chciwy, godzien, pełen, pewien, swiadom, syt, wdzięczen, winien wymagają dopełnienia w dopełniaczu.
• Dwoie, troie, czworo i tym podobne wymagają dopełniacza, np. dwoie kurcząt, troie chleba. Podobnie oboie i kilkoro.

Składnię zaimków autor ujmuje w sześć reguł, m.in.:

• Zamiast zaimków względnych ktory, ktora, które używa się niekiedy co, np. Odpráwiłem tego czeladniká, co służył umnie.
• Zaimki osobowe ja i ty mają po dwie formy w celowniku, mianowicie mi i mnie, ci i tobie. Również w bierniku mają podwójne formy: mię i mnie, cię i ciebie. Krótsze formy występują po przyimkach.

Omawiając składnię czasownika, autor zastrzega, że podaje tylko to, co odbiega od składni łacińskiej lub co może być niezrozumiałe dla początkującego ucznia. Swój komentarz zamyka w piętnastu regułach, które dotyczą m.in. czasowników z dopełnieniem w dopełniaczu, celowniku, ablatywie, z dopełnieniem przyimkowym, okoliczników miejsca, czasu, sposobu wyrażania łacińskich trybów i in.

Składnię imiesłowów ujmuje w pięć reguł, przysłówków natomiast w dziesięć. Przy składni przyimków wylicza przyimki łączące się z poszczególnymi przypadkami.

Dwie uwagi dotyczą składni wykrzykników, mianowicie, że wykrzykniki ey, eyze, o, cyt, ach, słysz łączą się z wołaczem, natomiast biadá, niestetysz z celownikiem.

Opis składni kończy się dwiema regułami dotyczącymi spójników:

Regula I.

Spójniki łączne (Conjunctiones Copulativæ) i wykluczające (Disjunktivæ) łączą takie same wyrazy / Casus, tempora i Modos/, np. áni mnie dał, áni brátu memu.

Regula II.  

Partykuły (Particulæ) zeby, áby / gdyby występują tylko w zdaniach w czasie Præterito, pozostałe mogą występować w zdaniach we wszystkich czasach, np. nápomniałem kondyscypła mego  zeby się pilniey uczył. (s. 110–111)

 

Recepcja dzieła

Nader skąpe uwagi do dzieła i samego autora nie pozwalają wyrokować, jak współcześni oceniali omawianą gramatykę. Wszystko wskazuje też na to, że gramatyka nie doczekała się kolejnego wydania.

Sam autor informuje w przedmowie do czytelnika, że, pisząc swoje dzieło, korzystał z wydanej w Gdańsku gramatyki autorstwa Jana Karola Woyny. Nie podaje natomiast, czy był to napisany po łacinie podręcznik Compendiosa linguae Polonicae institutio (1690), czy napisany po niemiecku Kleiner Lustgarten worin gerade Gänge zur polnischen Sprache angewiesen werden (1693), czy obydwa wydane w Gdańsku podręczniki.  

Autor wielokrotnie odsyła czytelnika do dzieł innych autorów (np. gramatyk łacińskich, Thesaurusa Grzegorza Knapskiego), wskazując je jako źródło wiedzy o gramatyce języka polskiego. Sam podaje jedynie zarys gramatyki języka polskiego, opisuje skrótowo i ilustruje nielicznymi przykładami.  

Raphaeli posługuje się łacińską terminologią. Użytkownik jego gramatyki języka polskiego musi być zaznajomiony z gramatyką języka łacińskiego. Autor nader często skraca komentarz gramatyczny dotyczący polszczyzny, stwierdzając, że opis jest zbyteczny, bo omawiane zjawisko jest dokładnie takie samo jak w łacinie. W efekcie odwołuje się do kompetencji językowej odbiorcy w zakresie gramatyki łacińskiej.   

Ciekawostki

Wydanie kolejnej gramatyki języka polskiego dla Niemców autor uzasadnia wzrostem potrzeby uczenia się języka polskiego w Saksonii wraz z wstąpieniem na tron polski Augusta II z saskiej dynastii Wettynów. Znajomość języka polskiego jest od tego momentu w Saksonii już nie tylko pożyteczna, lecz także niezbędna, gdyż obydwa kraje stanowią niejako wspólnotę gospodarczą i społeczną. (por. przedmowa do czytelnika, k. A3^a) Choć druk książki z polskimi literami jest w Niemczech kosztowny, autor nie szczędził środków. Jak sam pisze, dostępne podręczniki do nauki języka polskiego dla Niemców straciły już na aktualności, gdyż język polski – jak wszystkie inne języki – jest z roku na rok coraz doskonalszy i subtelniejszy:

Bez wątpienia wielu będzie ganić moją pracę albo uzna ją za bezużyteczną w obliczu wielu podobnych książek dostępnych drukiem do czytania: Ale powinni oni wiedzieć, że jak wszystkie języki, również polszczyzna z roku na rok staje się doskonalsza i dlatego jest teraz subtelniejsza i gładsza niż przedtem. Z tego wniosek, że te książki są dzisiaj mało przydatne i bardziej czytelnika zdziwią, niż nauczą języka polskiego. (Przedmowa do czytelnika, k. A3^a-A3^b; tłum. A.J.)

Wersja elektroniczna

http://digitale.bibliothek.uni-halle.de/vd17/content/titleinfo/8797309