Dawne ortografie, gramatyki i podręczniki języka polskiego

Informacja o autorze

Autor pierwszej gdańskiej gramatyki języka polskiego pochodził z Hesji, najprawdopodobniej z miejscowości Hersfeld{Życiorys Mikołaja Volckmara odtwarzają: E. Kizik, Wstęp, [w:] Nicolausa Volckmara „Viertzig Dialogi” 1612. Źródło do badań nad życiem codziennym w dawnym Gdańsku, wyd. E. Kizik, Gdańsk 2005, s. XXVI–XXXVII; E. Czernikowska, Volckmar Mikołaj, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego. Suplement II, red. Z. Nowak, Gdańsk 2002, s. 297–298; A. Klemp, Mikołaj Volckmar – kaznodzieja i profesor języka polskiego w Gdańsku, „d’Oriana. Awiza Biblioteczne”, V, 2000, s. 64–71; J. Szurc, Volckmar Mikołaj, [w:] idem, Ewangelicy w Polsce. Słownik biograficzny XVI–XX w., Bielsko-Biała 1998, s. 308–309; R. Pawłowska, Mikołaj Volckmar, [w:] Zasłużeni ludzie Pomorza XVI wieku, t. X, Gdańsk 1977, s. 134–139. Kilka pobieżnych uwag poświęca mu także M. Babnis, O ważności języka polskiego. Szkice z dziejów języka polskiego w Gdańsku, Gdańsk 1992, s. 21–24. Cały ten akapit opieram na ustaleniach powyższych badaczy}. Dokładna data jego urodzin nie jest znana. Według oceny Edmunda Kizika [Kizik 2005, XXVI–XXXVII] mógł się on urodzić około 1566 r., nie wiadomo jednak, czym się zajmował przed przybyciem nad Bałtyk ani gdzie nauczył się języka polskiego. Ciekawa wydaje się teza, że Volckmar jako młody chłopiec mógł trafić na służbę do jakiegoś szlachcica z Wielkopolski lub Pomorza i pomagać jego synom w nauce niemieckiego [Kizik 2005, XXXVII]. Przy tej okazji sam zaś miałby możliwość opanowania polszczyzny. Żadne źródła nie potwierdzają jednak tego atrakcyjnego przypuszczenia. Bardzo prawdopodobne natomiast jest, że Volckmar w roku 1589 immatrykulował się na listę uczniów gdańskiego Gimnazjum Akademickiego. Świadczy o tym wpis Volckmarus Nic. Hirsfeldensis z tego właśnie roku, za którym z dużym prawdopodobieństwem może kryć się przyszły autor polskiej gramatyki{zob. Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814. Catalogus Discipulorum Gymnasii Gedanensis 1580–1814, oprac. Z. Nowak, P. Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 53.}. Nazwisko to potwierdzone zostaje jeszcze w roku 1591 przy okazji wystawiania przez uczniów gimnazjum jednej ze szkolnych komedii [Kizik 2005, XXIX]. Trzeba w tym miejscu wspomnieć o podejrzeniu wysuniętym przez Aleksandra Klempa, który uznał, że immatrykulowany w 1589 r. Volckmar jest synem autora Compendium linguae Polonicae, a on sam do gdańskiego gimnazjum zapewne nie uczęszczał [Klemp 2000, 67–68]. Niezależnie od tych spekulacji, Mikołaj Volckmar od roku 1594 był już nauczycielem w gdańskiej szkole, gdzie wykładał łacinę. Prywatnie dorabiał, ucząc także polskiego. Zajęcia z tego przedmiotu w Gimnazjum Gdańskim zaczął prowadzić najpewniej dopiero od roku 1599, po ustąpieniu wcześniejszego preceptora – Adama Krügera (choć niektórzy badacze utrzymują, że za naukę polskiego odpowiadał już od roku 1594 [Gdy na folwark jadą 1999, 8]). Do przekazania Volckmarowi wakującego stanowiska przyczyniły się zapewne w dużej mierze podręczniki, które zdążył już do tej pory opublikować. Autor Compendium nie pełnił jednak funkcji wykładowcy języka polskiego zbyt długo, gdyż zmarł 10 listopada 1601 r. w wyniku pustoszącej Gdańsk epidemii dżumy.
    Oprócz gramatyki polskiej Mikołaj Volckmar opracował jeszcze dwie inne pozycje o charakterze podręcznikowym. Pierwszą z nich, wydaną po raz pierwszy w Gdańsku także w roku 1594, są rozmówki łacińsko-niemiecko-polskie pod tytułem Colloquia quaedam puerilia Latino-Germanica Joachimi Camerarii et Johannis Ludovici Vivis […]. Były to popularne dialogi autorstwa Joachima Camerariusa oraz Juana Luisa Vivesa, które Volckmar uzupełnił w zasadzie jedynie o polskie tłumaczenie. Z czasem jednak edycja ta stała się podstawą, na bazie której opracowane zostały wielokrotnie wznawiane Vierzig Dialogi. Badacze obecnie doliczają się około 20 wydań, niekiedy różniących się między sobą w szczegółach [Gdy na folwark jadą 1999, 10]. Najwyższą liczbę wznowień Dialogów podał Kazimierz Kubik, który odnotował ich aż 28 [Kubik 1963, 38]. Najbardziej wiarygodne wydają się jednak efekty kwerendy przeprowadzonej przez autora edycji polskiej i niemieckiej części rozmówek, Edmunda Kizika, który podaje liczę 22 [Kizik 2005, XIII]. Owe dialogi bez wątpienia okazały się najpopularniejszym z podręczników gdańskiego pedagoga.      Kolejną pracą Volckmara niezwykle przydatną przy nauce języka polskiego z pewnością był słownik łacińsko-polsko-niemiecki (Dictionarium trilingue tripartitum ad discendum linguam Latinam, Polonicam et Germanicam accomodatum) tłoczony przez Jakuba Rhode w roku 1596. We współczesnych opracowaniach wspominane są jeszcze dwie daty ukazania się tej edycji: rok 1594 [Kędelska 1995, 86] oraz 1599 [Kizik 2005, XII]. Praca ta poszerzona została z czasem przez Baltasara Andreę o część grecką i powtórnie wydana, także przez Rhodego, w roku 1605. Słownik Volckmara podobnie do innych jego dzieł cieszył się znacznym powodzeniem wśród czytelników, co sprawiło, że wznawiano go jeszcze w latach 1613, 1620, 1623 i 1624 [Pniewski 1938, 173–175; Penkalla 2001/2002, 8]. Trzeba też zaznaczyć, że był to przy okazji pierwszy drukowany słownik polsko-łaciński.     Na zakończenie podsumowania twórczości gdańskiego pedagoga wypada wspomnieć, że parał się on dodatkowo pracami translatorskimi, o czym świadczy przypisywane mu opracowanie łacińskiego przekładu Clypeus albo Tarcz duchowna autorstwa kalwińskiego polemisty Grzegorza z Żarnowca [Kizik 2001, 395; Kątny 2003, 39; Kizik 2005, XXVIII]. Tekst w nowej szacie językowej ukazać się miał w roku 1598 pod tytułem Gregor Zarnovicii Clypeus spiritualis e Polona lingua translatum […]. Katalog Centralny Starych Druków Biblioteki Narodowej nie notuje jednak żadnego egzemplarza tej edycji.

Anuluj