Wstęp

Nouvelle méthode to pierwszy podręcznik języka francuskiego, który został napisany po polsku★ (niektóre jego części są dwujęzyczne francusko-polskie). Po dwujęzycznych stronach tytułowych i dedykacjach następują trzy zasadnicze części druku (dzieło nie mieści przedmowy). W jednym tomie zawarto: gramatykę języka francuskiego, słownik francusko-polski oraz rozmówki francusko-polskie. Czytelnik otrzymywał więc pełne kompendium do nauki języka francuskiego. Nouvelle méthode zamyka, oprócz Erraty ★, interesujący dodatek fonetyczny poświęcony wymowie liter polskich pt. Petite instruction pour la prononciation des lettres polonoises (‘Krótki sposób do nauczenia się wymowy liter polskich’), podany tylko po francusku. Ten dodatek★ przeznaczony był dla Francuzów, a samo jego zamieszczenie w omawianym druku pozwala stwierdzić, że z podręcznika mieli korzystać nie tylko Polacy (zwłaszcza, jak wynika z tytułu dzieła, „panny świeckie” pobierające nauki w klasztorze warszawskich sakramentek), ale również Francuzi przebywający wówczas w Polsce. Ci ostatni największy pożytek mogli mieć ze słownika i rozmówek (w obu tych częściach językiem wyjściowym jest francuski), a mniejszy z gramatyki, która w znacznej mierze dotyczy tylko języka francuskiego (choć jednak zawiera również uwagi kontrastywne francusko-polskie, toteż niewykluczone, że także Francuzom mogła być przydatna). Trudno stwierdzić, w jakim stopniu podręcznik Duchênebillot jest dziełem oryginalnym, ponieważ dotychczasowe poszukiwania jego pierwowzorów nie przyniosły rezultatów [zob. Jakubczyk 2013a].

Struktura i zawartość dzieła

 I. GRAMATYKA JĘZYKA FRANCUSKIEGO

Gramatyka składa się z trzech części, z których pierwsza poświęcona jest francuskiej fonetyce i ortografii, a druga – morfologii z elementami składni. Trzecią natomiast, niemającą w zasadzie charakteru gramatycznego, bo dotyczącą francuskich ekwiwoków (homonimów leksykalnych), można by uznać za dodatek do dwu wcześniejszych. Dwie pierwsze części (fonetyczno-ortograficzna oraz morfologiczna) zostały podzielone na rozdziały, które tytułowane są po francusku oraz po polsku (poniżej podano tytuły tylko po polsku). Jeśli chodzi o polską terminologię gramatyczną stosowaną w gramatyce Duchênebillot, to warto zaznaczyć, że dość często w tekście podawane są dwa terminy określające to samo pojęcie (połączone spójnikiem lub/albo), jak np. prepozycja lub przekładanie (‘przyimek’), persony lub osoby, namiestnictwa pytające lub interrogujące (‘zaimki’). Jeden z tych terminów jest zwykle spolszczoną formą łacińską lub francuską (prepozycja, persona, interrogujące), a drugi – polską (przekładanie, osoba, pytające). Inne przykłady: pronuncjacja albo wymowienie, kazusy albo spadki (‘przypadki’), participia lub uczestnictwa. Zdarzają się ponadto kalki językowe utworzone na podstawie form francuskich, np. czas przeszły doskonały złożony (= temps passé parfait composé)★.

CZĘŚĆ PIERWSZA składa się z trzech rozdziałów poświęconych fonetyce i ortografii francuskiej:

1. O pronuncjacjej albo wymowieniu liter i syllab francuskich

Duchênebillot rozpoczyna swój wykład od przedstawienia liter francuskich, a następnie opisuje wymowę większości z nich. Znaki graficzne mylone są z głoskami (podobnie jak w innych gramatykach tego okresu), toteż wśród liter wyróżniane są samogłoski (same przez się brzmiące) oraz spółgłoski (wespół z drugą literą brzmiące). W kolejnym rozdziale tej części (zob. niżej) litery określane są wprost jako „litera consonans” oraz „litera vocalis” (np. s. 18). Wymowa niektórych liter nie jest szczegółowo omawiana, np. „Te litery B, D, F nie maią nic osobliwego do explikowania” (podobnie litery M, N, O, P).

Ciekawa jest uwaga dotycząca wymowy samogłoski [y]★, która nie występuje w języku polskim:

Kiedy u iest literą vocalis, to iest sama przez się brzmiąca, iest naytrudnieysza litera cudzoźiemcom, bo ma takowe brzmienie ktore żaden inszy narod nie ma; wymawia się iednak sciśnionemi trochę ustami, z pierśi dech wyćiągaiąc (...), ale się w exercytacyey nauczy ten, który ma wolą nauczyć się; bo ieżeli wymowi tę literę iak w swoim ięzyku własnym, to przewroći y odmieni wszystkę signifikacyą, y będźie słowo co inszego znaczyło w pronuncyacyey, a co inszego w pisaniu. Naprzykład kiedy nie wymowi dobrze bûche, to miasto kłody co znaczy to słowo (...), wymowi bouche, co znaczy po polsku gębę (...) [podkreśl. – M.J.].

Duchênebillot, omawiając przykłady z wymową [byʃ] oraz [buʃ], ostrzega więc, że poprawna pronuncjacja jest bardzo ważna w wyrazach, które różnią się tylko jedną samogłoską (dziś powiedzielibyśmy w tym kontekście o cechach dystynktywnych).

2. O dyftongach francuskich

Zgodnie z tradycją stosowaną w ówczesnych gramatykach języka francuskiego Duchênebillot poświęca odrębny rozdział tzw. dyftongom francuskim typu ai, eau, oei, oi. Jak widać, pośród tzw. dyftongów znajdują się również – gdyby użyć podobnego terminu – tryftongi (eau). Zauważmy jednak, że dyftongi nie należą do zjawisk fonetycznych (we francuszczyźnie końca XVII w. dyftongi nie istniały), lecz ortograficznych (współcz. dwuznaki), co jest kolejnym potwierdzeniem faktu, że głoski nie są w Nouvelle méthode odróżniane od liter. Świadczy o tym np. następujący fragment:

Eu, eux

Te dwa diftongi iednym głosem brzmią, to iest, że e, y, u ieden tylko głos wydaią komponowany z obu liter, y wymawiaią się śćiśnionemi ustami z piersi dech wyciągaiąc (...):

Dieu, Bog.

cieux, niebiosa.

3. O apostrofach i akcentach

Ten krótki, dwustronicowy rozdział dotyczy zjawisk sytuujących się na pograniczu francuskiej fonetyki i ortografii. Są to przede wszystkim:

a) elizja, oznaczana w ortografii za pomocą apostrofu, na płaszczyźnie fonetycznej polega na opuszczeniu wygłosowej samogłoski a lub e przed występującą w następnym wyrazie (lub w drugiej części wyrazu złożonego) nagłosową samogłoską lub h niemym. Przykłady za Duchênebillot:

l’esprit, Dusza

s’entr’ouvrir, rospadać się (współcz. entrouvrir)

jusqu’à Cracovie, aż do Krakowa.

b) akcenty stosowane w ortografii: à, â, ù oraz é (été, lato), ostatni z wymienionych znaków sygnalizuje zwykle wymowę [e].

CZĘŚĆ DRUGA składa się z 10 rozdziałów poświęconych morfologii z elementami składni:

1. O częściach dyskursu

Ten krótki, ale bardzo ważny fragment stanowi wprowadzenie do kolejnych rozdziałów omawianej części. Duchênebillot podaje tu definicje najważniejszych terminów dotyczących języka, a także wymienia wszystkie części dyskursu (‘części mowy’), które będą omawiane w następnych rozdziałach. Co ciekawe, dopiero w tej części znalazło się wyjaśnienie terminów takich, jak: litera, syllaba.

Warto zaznaczyć, że Duchênebillot doskonale zdaje sobie sprawę z hierarchicznej budowy języka, o czym świadczy zdanie otwierające omawiany rozdział: „Dyskurs [‘język, mowa’] iest komponowany z frazesow [‘zdań’]. Frazesy są komponowane z słow [tu: ‘wyrazów’]. Słowa z syllab. Syllaby z liter” (przyp. i podkreśl. – M.J.). Użyte w cytowanym zdaniu terminy definiowane są następująco (s. 31–32):

Litery są znaki albo charaktery, ktore potrzebne są do formowania syllab y słow.

Syllaba iest iedna część słowa, ktora się powinna wymowić iednym brzmieniem, iako to vérité [‘prawda’], iest komponowane z trzech syllab vé-ri-té. Czasem iedno słowo iest komponowane z iedney tylko syllaby; ktore to słowo zowie się iednosyllabowe, iako to Roi, Krol (...).

Słowo iest iedna mowa, ktora się mowi w iedney albo w wielu syllab [sic!], iako to Roi, vérité.

Frazes iest komponowany z wielu słow, w ktorych staie się cały sens, iako to où avez-vous été aujourd’huy? gdźieś wmść był dziś?

Wszystek dyskurs iest komponowany z dźiewiąći częśći, ktore są ★:

Tabela 1. Części dyskursu według Duchênebillot

Język łaciński	Język polski	Język francuski
Articulus	Artykuł	l’Article
Nomen	Imię	le Nom
Pronomen	Namiestnictwo	le Pronom
Verbum	Słowo	le Verbe
Participium	Uczestnictwo	le Participe
Adverbium	Przysłowie	l’Adverbe
Præpositio	Prepozycja lub Przekładanie	la Préposition
Conjunctio	Koniunkcja lub Złączanie	la Conjonction
Interjectio	Interiekcja lub Wtrącenie	l’Interjection

Duchênebillot wprowadza więc kolejne zagadnienia gramatyczne stopniowo; najpierw omawia podstawowe pojęcia dotyczące języka oraz przedstawia klasyfikację francuskich części mowy, by w kolejnych rozdziałach zająć się nie tylko opisem poszczególnych części dyskursu, ale również kategorii gramatycznych przypisanych niektórym z nich.

2. O artykule, czyli o rodzajniku

W tym rozdziale Duchênebillot omawia nie tylko artykuły (ich definicję, podział i odmiany), lecz także imienne kategorie morfologiczne (nie nazywa ich w ten sposób). Oprócz kategorii rodzaju (męski i białogłowski) oraz liczby (mała i wielka) jest tu mowa również o przypadkach (zob. Tabela 2).

Tabela 2. Kazusy albo spadki

Mianujący	Nominativus
Rodzący	Genetivus
Dawający	Dativus
Oskarżający	Accusativus
Oddalający/Oddający	Ablativus
Wzywający	Vocativus

 

Wprawdzie w ówczesnej francuszczyźnie nie istniała (już zresztą od kilku wieków) kategoria przypadka, jednakże w publikacjach gramatycznych drukowanych wówczas we Francji niektóre francuskie części mowy odmieniano przez przypadki (nawiązywano w ten sposób do tradycji gramatyk łacińskich). Nie zaskakuje więc, że Duchênebillot twierdzi, że artykuły deklinują się przez spadki. Terminu deklinacja („Deklinacye lub Przemiany”) używa wprawdzie również w odniesieniu do innych części mowy (zwłaszcza imion), ale zawsze chodzi tak naprawdę tylko o odmianę artykułów, co zresztą zaznacza w kolejnym, trzecim rozdziale, pisząc że Artykuł tylko deklinuje się (...).

Tabela 3. Artykuł

Definicja	Artykuł iest iedna partykuła lub cząstka komponowana, albo z iedney litery z apostrofem, albo ze dwoch, albo ze trzech liter
Podział	Typy artykułów podane przez Duchênebillot, krytykowane później w Kluczu Malickiego (zob. niżej): a) artykuł determinowany: la, le, une, un, des, etc. b) artykuł niedeterminowany: de, à → zażywaią [go] do (...) imion (...), ktore (...) spadku nie maią, iako to Imiona (...) Ludzi, Miast, Miesiącow, y wszystkie namiestnictwa.
Przykładowa odmiana rzeczownika rodzaju męskiego w liczbie pojedynczej oraz mnogiej★	Mianujący le Roi, Krol les Roix★, Krolowie Rodzący du Roi, Krola des Roix, Krolow Dawający au Roi, Krolowi aux Roix, Krolom Oskarżający le Roi, Krol[a] les Roix, Krolow Oddalający/Oddający du Roi, od Krola des Roix, od Krolow Wzywający (o) Roi, Krolu (o) Roix, Krolowie

 

Z wprowadzonym przez Duchênebillot podziałem artykułów odważnie polemizuje B.K. Malicki w wydanym przezeń rok później Kluczu do języka francuskiego (Kraków 1700). Pisze on w przedmowie do tego dzieła, że Duchênebillot:

pobłądźił [sic!], zwłaszcza kiedy artykuł un, une nazwał determinowanym, co iest nie tylko przećiwko wszystkim Grammatykom, ale y przećiwko zdrowemu rozsądkowi: gdyż determinatum znaczy rzecz pewną, un zaś przydaie się na wymięnięnie rzeczy niepewnych, ktore Loicy [‘Logicy’ – M.J.] zowią (...) indeterminatum.

Do tej słusznej uwagi dodajmy jeszcze, że do grupy niedeterminowanych zalicza Duchênebillot wyłącznie niektóre – w świetle współczesnej terminologii – formy ściągnięte rodzajników określonych (articles contractés), myląc równocześnie to zagadnienie ze zjawiskiem opuszczania rodzajników.

3. O imieniu i deklinacjach jego, czyli o rzeczowniku i przymiotniku

Wprawdzie w tytule tego rozdziału pojawia się termin deklinacja, ale, jak już wyżej wspomniano, Duchênebillot ma tu na myśli wyłącznie odmianę rodzajników, ponieważ imiona w języku francuskim nie deklinuią się (...) w żadnym (...) spadku.

Są dwa typy imion (fr. noms):

• Istotne albo Substantivum [‘rzeczownik’] – kładzie imię rzeczy, np. la maison, dom.
• Przydatne albo Adjectivum [‘przymiotnik’] – nic samo przez się nie znaczy: ale gdy się złączy, albo przekładane będzie Imieniu istotnemu, na ten czas iego istność, własność, y okoliczność iaką wyraża, naprzykład kiedy się tylko mowi grand, wielki (...), rouge, czerwony, nie może znać co iest wielkie (...), czerwone, ieżeli się nie przydaie Imię istotne: ale ieżeli się przyłącza wraz grand Roi, wielki Krol (...), drap rouge, sukno czerwone, to zaraz będzie znać, kto iest wielki (...), y co czerwone.

Duchênebillot nie opisuje tu liczb (‘liczebników’, fr. adjectifs numéraux, które słusznie pośród imion umieszcza np. Malicki w Kluczu), ponieważ poświęca im odrębny rozdział w słowniku francusko-polskim.

W tym rozdziale zostały również podane terminacje, czyli końcówki, które w niektórych wypadkach pozwalają rozpoznać lub utworzyć męski albo białogłowski rodzaj francuskich imion, np. heureux, szczęśliwy, heureuse, szczęśliwa (Duchênebillot zaznacza, że nie dotyczy to imion zakończonych na -e, np. sage, mądry, mądra), a także liczbę mnogą, np. la mère, matka, les mères, matki; beau, piękny, beaux, piękni.

Zanotowana została ponadto informacja, że imiona przydatne komparują się (‘stopniują’), np. „bon, meilleur, très bon, dobry, lepszy, naylepszy; bonne, meilleure, très bonne, dobra, lepsza, naylepsza”.

4. O namiestnictwach, czyli zaimkach

Duchênebillot podaje tu najpierw definicję, a następnie podział, odmiany i zasady użycia zaimków. Definiuje również niektóre z wyróżnionych typów zaimków.

Definicja: Namiestnictwo iest część mowy, ktorey, wystrzegaiąc się częstego powtarzania Imion, zażywamy miasto samych Imion

Podział namiestnictw:

• osobiste znaczy osoby, np. „moi, ia; toi, ty” [pronoms personnels toniques] oraz – o czym Duchênebillot wspomina dopiero w następnym rozdziale – np. „je, ia; il, elle, on, ona” [pronoms personnels sujets (atones)];
• pokazujące, np. „N., Acc. celui, ce, cet, Ten, ow, tego, owego, celui-ci, tento, celui-là, tamten” [adjectifs démonstratifs];
• pytające lub interrogujące, np. „Qui? kto, kogo?” [pronoms interrogatifs];
• relacją mające albo relativa, np. „que, lequel, ktorego, co” [pronoms relatifs];
• osiadłość znaczące, np. „mon, le mien, moy, moie (...). Mon, ma, ton, ta (...) deklinuią się iako imiona przydatne, a le mien, le tien (...) iako imiona istotne” [adjectifs possessifs typu mon oraz pronoms possessifs typu le mien];
• złączające (wg Duchênebillot: Conjonctifs) powinny zawsze słowo [‘czasownik’] uprzedzać, y do niego się złączać, np. „me, mnie, mi, mię”; Przykład zdania: „Le Maître nous enseigne, Magister nas uczy” [pronoms personnels compléments d’objet direct];
• namiestnictwa, ktore są także Imionami przydatnemi, np. „tout, wszystek; chaque, każdy” [adjectifs indéfinis].

Odmiana: jak wynika z wzorów odmian, które podaje Duchênebillot, przez artykuł niedeterminowany odmieniają się namiestnictwa osobiste (np. „à toi, tobie, ci”), pokazujące oraz relacją mające.

5. O słowach i ich koniugacjach, czyli o czasownikach

Jest to najobszerniejszy rozdział omawianej gramatyki (56 stron). Duchênebillot podaje tu najpierw definicję czasownika, a następnie werbalne kategorie morfologiczne (nie nazywa ich w ten sposób) oraz odmiany (w większości pełne) czasowników zaliczanych do określonych wzorców koniugacyjnych.

Czasownik definiowany jest następująco: Słowo, lub verbum, iest to, co exprymuie y wyraża wszystkie akcye, co się mogą czynić, iako to aimer, kochać; chanter, śpiewać (...).

Oto kilka terminów używanych w omawianym rozdziale w odniesieniu do czasowników:

a) słowa pomocne, czyli auxiliaria (avoir ‘mieć’; être ‘być’);

b) słowa czyniące, czyli activa i ich cztery koniugacje★:

• czasowniki zakończone na -er (chanter ‘śpiewać’),
• czasowniki zakończone na -oir, -oire (savoir ‘wiedzieć, umieć’; croire ‘wierzyć’),
• czasowniki zakończone na -ire (dire ‘mówić’),
• czasowniki zakończone na -uir (oüir ‘słyszeć’; fuir ‘uciekać’) oraz słowa irregularne (nie zachowuią reguły do konjugowania), jak np. aller (‘iść, jechać’), a także czasowniki zwrotne, np. se plaindre (‘skarżyć się’);

c) słowa cierpiące, czyli passiva, które składają się z odmienionego czasownika posiłkowego être oraz imiesłowu biernego (participe passé): „être powinno bydź konjugowane (...) przydawszy do niego uczestnictwa (...)”. Duchênebillot nie poświęca formom biernym wiele uwagi;

d) słowa osob nie maiące lub słowa nieosobiste, np. on dit (‘mówi się’), il faut (‘trzeba’).

Z czterech werbalnych kategorii morfologicznych wskazanych przez Duchênebillot (czas, sposob, osoba, liczba) omówimy poniżej dwie: czas i sposob (‘tryb’).

Tabela 4. Czasy i sposoby według Duchênebillot★

CZASY teraźniejszy (présent) przyszły (futur simple) przeszły niedoskonały (passé imparfait) przeszły doskonały złożony (passé parfait composé)★ przeszły doskonały prosty lub determinowany (passé parfait simple ou défini)★ przeszły więcej/bardźiej niż doskonały (plus-que-parfait)

SPOSOBY skazujący (indicativus) rozkazujący (imperativus) żądający/pożądający/życzący (optativus) przyłączający/złączający (subjunctivus) niedeterminujący lub nieograniczony (infinitivus)

 

Polskie odpowiedniki nazw francuskich czasów przeszłych są kalkami językowymi utworzonymi przez Duchênebillot na podstawie terminów francuskojęzycznych, np. doskonały złożony (= parfait composé), niedoskonały (= im + parfait).

6. O uczestnictwach, czyli imiesłowach

W poprzednim rozdziale została odnotowana następująca definicja imiesłowu: Participia lub uczestnictwa tak nazwane są, że lubo są częśći słow, iednak partycypuią naturze y iakośći imion przydatnych, np. chanté, śpiewany. Natomiast w tym rozdziale dodaje jeszcze Duchênebillot, że uczestnictwa pochodzą od słów, a maią też signifikacyą co przydatne imiona. Brak tu podziału imiesłowów, a liczba przykładów jest niewielka. Więcej imiesłowów znalazło się w poprzednim rozdziale pod odmianami poszczególnych czasowników, np. „en étant, będąc”.

7. O przysłowiach, czyli przysłówkach

Duchênebillot definiuje przysłówek następująco: Przysłowie iest mowa, przez ktorą lepiey się wyraża to, co słowo znaczy, y ktora mu dodaje więcey albo mniey mocy w signifikacyey, iako to bien, dobrze (...), j’enseigne bien, uczę dobrze. Następnie wyróżnia aż 21 typów przysłów, stosując – jak dziś by powiedziano – najpierw kryteria gramatyczne (formalne), a następnie semantyczne i pragmatyczne. Zauważmy jednak, że wśród przysłów notuje również francuskie zaimki, przyimki i wykrzykniki (zaznaczono to poniżej w nawiasach kwadratowych). Niektóre adwerbia odnotowuje w kilku typach przysłów, co jest uzasadnione względami semantycznymi, jak np. trop (‘nazbyt’) może być przysłówkiem oznaczającym zarówno wielkość, jak i równanie, a comment (‘jak’) – pytanie oraz sposób na pytanie (tzn. jakim sposobem?, w jaki sposób?).

Typy przysłówków wraz z wybranymi przykładami podanymi przez Duchênebillot:

a)

• proste z samych siebie pochodzą y do czasu należą, np. hier, wczora
• złożone z przydatnych imion formuią się, przydaiąc partykułę ment, np. sage, mądry, sagement, mądrze

b)

• przysłowia wielkość znaczące, np. trop, nazbyt
• przysłowia miejsce znaczące, np. où, gdzie, dokąd; dedans, wewnątrz
• przysłowia jakość znaczące, np. bien, dobrze; mieux, lepiey; fortement, mocno
• przysłowia assekurowanie lub potwierdzenie znaczące, np. certeinement, assurément, pewnie, prawdziwie
• przysłowia negowanie albo zaprzeczanie znaczące, np. non, nie; rien du tout [ZAIMEK], całe nic
• przysłowia rozmnożenie, umniejszenie, i miarkowanie znaczące, np. encore, ieszcze; peu, mało; un peu, trochę
• przysłowia życzenia dobrego i złego [głównie WYKRZYKNIKI], np. à Dieu (= adieu), bądź łaskaw, zostań się z Bogiem
• przysłowia napominania, np. du fond du cœur, z serca
• przysłowia położenia (...), np. à tâtons, omackiem, po omacku; sur les genoux, na kolanach
• przysłowia podobieństwa, np. comme, iako; tout ainsi que, właśnie tak iak
• przysłowia rownanie znaczące, np. autant, tyle; plus, więcey; trop, nazbyt
• przysłowia przedawania i kupowania, np. combien, wiele; il vaut tant, tyle warte
• przysłowia pytania, np. pourquoy, czemu, dlaczego; comment, iako; donc, tedy
• przysłowia odbierania, np. volontiers, chętnie; quand même, choćby; au contraire, przeciwnym sposobem
• przysłowia sposób na pytanie znaczące, np. comment? iako?; autrement? inaczey?
• przysłowia zgromadzenie albo rozdzielenie znaczące, np. ensemble, wespoł; seulement, tylko
• przysłowia wątpienia, np. peut-être, podobno; indubitablement, bez wątpienia
• przysłowia pokazujące [PRZYIMKI], np. voici, voilà, oto
• przysłowia explikowania albo wyrażenia, np. par exemple, na przykład; donc, tedy.

W każdym z wymienionych typów przysłów Duchênebillot wylicza wiele wyrazów, a na zakończenie rozdziału podaje jeszcze dodatkowe przykłady przysłówków, których często zażywaią, np. magnifiquement, wspaniale; franchement, szczerze. W sumie więc rozdział ten zawiera bogaty materiał językowy.

8. O przekładaniach, czyli przyimkach

Duchênebillot rozumie francuskie przekładanie/prepozycję jako część mowy, ktora się imionom y namiestnictwom przekłada dla lepszego ich okoliczności opisania. Dodaje, że przyimki mogą występować również przed czasownikami w formie bezokolicznika, np. „j’ay quelque chose à vous dire, mam WMśći co mowić”. Po przekładaniach mogą wystąpić imiona lub namiestnictwa m.in. w następujących spadkach:

• rodzący oraz oddalający, np.: à l’entour de cette maison, około tego domu; vis-à-vis du château, naprzeciwko zamku;
• dawający, np.: jusqu’à demain, aż do iutra.

Duchênebillot przestrzega też w tym rozdziale, że przekładanie może być w pewnych sytuacjach inną częścią mowy, jak np. przyimek devant (‘przed’) może pełnić też funkcję rzeczownika: le devant (‘przód’).

9. O koniunkcjach albo złączaniach, czyli o spójnikach

Duchênebillot odnotowuje, że koniunkcja wszystkie części mowy pospołu złącza i dzieli je na następujące typy:

• złączające, np. et (‘i, a’)
• rozłączające, np. ou (‘albo’)
• kondycjonalne [‘warunkowe’], np. si (‘jeżeli’)
• sprzeciwiające się, np. mais (‘ale’)
• konkludujące lub zamykające, np. donc (‘więc’). Jak już wspomnieliśmy, Duchênebillot zdaje sobie sprawę, że jeden wyraz może należeć do różnych części mowy, jak np. donc tu jest spójnikiem, ale wcześniej został dwukrotnie uznany za przysłówek (O przysłowiach).

10. O interiekcjach albo wtrącaniach, czyli o wykrzyknikach

Interiekcja jest w omawianej gramatyce częścią mowy, ktora afekty i passye (...) umysłu wyraża. Oto typy wykrzykników wyróżnione przez Duchênebillot:

• podziwienia wyrażąjące, np. O mon Dieu! O Boże moy!
• użalające i lamentujące, np. Helas! Niestetyż!
• wołające na pomoc, np. Pour l’amour de Dieu! Dla Boga!
• napominające, np. Courage! Nuże!
• obrzydzające się, np. Fi, qu’elle est laide, Pfe iak szpetna.
• wołające na kogo, np. Hé! Hey!
• narzekające, np. Malheur! Biada!
• milczenie nakazujące, np. St! Cyt!

CZĘŚĆ TRZECIA (ekwiwoka francuskie)

Duchênebillot nieprzypadkowo dołącza do swej gramatyki część poświęconą wyrazom określanym mianem ekwiwoków (‘dwuznaczników’, łac. æquivocum; fr. mot équivoque; dawn. pol. ekiwok, ekwiwok), tzn. homonimów (w tym homofonów i homogramów). Listy ekwiwoków były bowiem zamieszczane w gramatykach różnych języków już od średniowiecza [zob. Jakubczyk 2013b, 30–32]. W Nouvelle méthode definiowane są następująco: Equivoka są słowa, ktore albo są iednakowo pisane, albo przynaymniey iednakową maią pronuncyacyą, ale iednak różne maią sygnifikacye, np.:

• le chaud, ćiepło – la chaux, wapno [ʃo];
• le sang, krew (...) – sans, bez – cent, sto – sens, czuy [sɑ̃].

 

II. SŁOWNIK FRANCUSKO-POLSKI

W Nouvelle méthode został zamieszczony słownik dwujęzyczny zatytułowany Nomenklatura lub zebranie słow do używánia nayczęstszych, y do wiádomośći bárzo potrzebnych (tytuł również po francusku). Słownik liczy 115 stron i ma układ onomazjologiczny (tematyczny) charakterystyczny dla ówczesnych i dawniejszych nomenklatorów. Zamieszczony w nim materiał językowy został ułożony w dwóch kolumnach w 18 numerowanych i tytułowanych rozdziałach. Oto kilka przykładów z podrozdziału Dom, y częśći iego:

 

Le plan de la maison, Abrys

le fondement, fundament

l’alcove, alkierz

la cuisine, kuchnia

l’escalier, wschody (‘schody’)

les fenêtres, okna

un chevron, krokiew

Do ostatniego rozdziału został dołączony Sposob do intytułowania listow, w którym znalazły się formuły grzecznościowe stosowane w listach do różnych osób, np. „Krolowey, À la Reine, Na początku listu Madame”★.

 

III. ROZMÓWKI FRANCUSKO-POLSKIE

Część ta, zatytułowana Entretiens ou discours familiers = Rozmowy albo diskursy pospolite, zawiera 11 rozmówek francusko-polskich, które dotyczą przede wszystkim spraw życia codziennego, jak np. O śniadaniu, y obiedzie oraz Między dwiema przyiaciołmi, ktorzy się z sobą spotykaią.

 

IV. DODATEK: WYMOWA LITER POLSKICH

Ten krótki dodatek przeznaczony dla Francuzów (napisany tylko po francusku) rozpoczyna się od stwierdzenia, że w języku polskim występuje wiele liter, których nie ma w innych językach, jak np. ą które wymawia się jak francuskie on. Następnie omawiana jest wymowa wybranych liter polskich. Pominięte zostały natomiast te litery, które – jak czytamy – zarówno w polszczyźnie, jak i francuszczyźnie wymawiane były wówczas tak samo. Nie w pełni jest to prawdą, ponieważ brakuje np. odrębnego opisu wymowy „litery” y, a także zjawiska utraty dźwięczności pod wpływem „liter” bezdźwięcznych (np. w wyrazie przy).

Oto kilka przykładów zasad wymowy liter polskich podanych przez Duchênebillot:

• sz wymawia się jak franc. ch;
• h [dźwięczne] wymawia się z przydechem, mocno (en aspirant fortement);
• żeby wymówić ł [przedniojęzykowo-zębowe], trzeba mocno wcisnąć język między wargi (fortement serrant la langue contre les lèvres);
• ń wymawia się jak franc. gn, np. koń należy wymówić jako kogn;
• ź oraz ż wymawiane są jak franc. j (np. w wyrazie janvier – M.J.), podobnie jak rz, np. mrzy wypowiadane jest jako mrjy, ale wyraz przy należy wymówić jako prchi (tu błędnie zamiast prchy) – dwa ostatnie przykłady zawierają potwierdzenie wymowy tzw. r frykatywnego, tzn. [r^ž] lub [r^š], jednakże niewymawianego już wówczas w polszczyźnie powszechnie [por. Długosz-Kurczabowa, Dubisz 2013, 146];
• wymowa ś, zob. niżej:

Fot. F.D. Duchênebillot, Petite instruction pour la prononciation des lettres polonoises (1699).

Recepcja dzieła

Podręcznik Duchênebillot był wznawiany w ciągu XVIII wieku w sumie, jak udało mi się ustalić, 13 razy (tytuły wznowień zostały podane niżej; dodatkowo w Uwagach omówiono niektóre edycje, zwłaszcza nienotowane przez Estreichera). Reedycje te można podzielić na trzy grupy:

a) „legalne” przedruki podręcznika F.D. Duchênebillot, w niewielkim stopniu różniące się od pierwowzoru pod względem struktury i treści (zmiany, jeśli są, dotyczą najczęściej ortografii i leksyki, a także tytułu dzieła). W niektórych z nich dodano jednakże dodatkowe części, np. kolejne rozmówki, a także modlitwy. W tej grupie mieszczą się następujące wydania (łącznie 6 druków): 1713, 1715, 1716, 1768, [1771], 1783 (pośród nich tylko dwie edycje, 1713 oraz 1783, zawierają na stronach tytułowych nazwisko Duchênebillot);

b) „nielegalne” (pirackie) przedruki★ podręcznika F.D. Duchênebillot [dalej: DUCH] skompilowane z konkurencyjnym Kluczem do języka francuskiego (dalej: MAL) B.K. Malickiego oraz – niektóre z nich – również z jego Lexykonem francusko-polskim (1701). Autorstwo wspomnianych reedycji zostało przez Estreichera z nieznanych powodów przypisane pijarowi Stanisławowi Dąbrowskiemu od św. Tomasza (żył w latach 1715–1747; dalej: DĄBR). W tej grupie mieszczą się następujące wydania: 1740, 1750, 1759, 1763, 1772, 1789 (łącznie 6 edycji; pierwsze dwie zawierają dodatkowo Lexykon Malickiego). Zaznaczmy, że w żadnym z wymienionych druków nie ma informacji (np. na kartach tytułowych) o DĄBR. Zauważmy ponadto, że owe reedycje nawet w najmniejszym stopniu nie zawierają nowych, oryginalnych treści, a jedynie powielają dotychczasowe opisy gramatyczne (DUCH oraz MAL). Te argumenty wystarczą, by poddać w wątpliwość autorstwo Dąbrowskiego;

c) „nielegalny” przedruk podręcznika F.D. Duchênebillot, skompilowanego albo z Kluczem i Lexykonem Malickiego (dwa ostatnie dzieła zostały zmodyfikowane w bardzo dużym stopniu), albo z nowym tłumaczeniem którejś z gramatyk wydanych wówczas we Francji. W tej grupie mieści się tylko jedna reedycja (1755)★.

 

Reedycje w układzie chronologicznym★

1713

Opis bibliograficzny: F.D. Duchênebillot, Nouvelle méthode très facile pour aprendre un peu de tems à lire, écrire & parler François, pour l’usage des Demoiselles Pensionaires du Monastère Roïal des Religieuses de l’Adoration perpetuelle du très Saint Sacrement. Avec un recueil de differens mots & un petit discours familier à la fin = F.D. Duszenbillo, Nowy sposob do nauczenia się łatwo y w prętkim czasie czytać, pisać, y gadać po Francusku, do używania Ich Mościom Pannom Swieckim w Klasztorze Fundacyey Krolewskiey Wielebnych Panien Zakonnych ustawiczney Adoracyey Przenayświętszego Sakramentu zostającym. Z zebraniem Słow rożnych y Dyskurśikiem pospolitym na końcu. Do druku podany za staraniem y kosztem Przewielebnych Panien Sakramentek. W drukarni Collegium OO. Scholarum Piarum, Warszawa 1713.

Uwagi: Estreicher nie notuje (druk przechowywany m.in. w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie, sygn. 34072^I). Reedycja ta nie wykazuje zmian w stosunku do pierwowzoru z 1699 r. (występują tylko drobne różnice ortograficzne).

 1715

Opis bibliograficzny: Nowa Gramatyka Francuska i Polska albo sposób najskuteczniejszy do nauczenia się tak Polakowi Francuskiego jako też Francuzowi Polskiego języka ★. Dla wygody uczących się za pozwoleniem duchownej zwierzchności do druku podano w drukarni Jasnej Góry Częstochowskiej, Częstochowa 1715.

Uwagi: Druk błędnie przypisywany przez Estreichera Dąbrowskiemu (ten ostatni urodził się właśnie w 1715 r.). Reedycja ta została odrębnie omówiona w artykule H. Rybickiej-Nowackiej (1982); badaczka nie łączyła jednak tego wydania z podręcznikiem Duchênebillot z 1699 r.

 1716

Opis bibliograficzny: Nouvelle méthode très facile pour aprendre un peu de tems à lire, écrire & parler François, pour l’usage des Demoiselles Pensionaires des Monastères de Cracovie, de Varsovie & de Vilna, des Religieuses de la Visitation de SAINTE MARIE. Avec un recueil de differens mots & un petit discours familier à la fin augmenté des plusieurs entretiens très utils & nécessaires = Nowy sposob do nauczenia się łatwo y prętko czytać, pisać, y gadać po Francusku, do używania Ich Mościom Pannom Swieckim w Klasztorach Krakowskim, Warszawskim i Wilińskim Panien Zakonnych pod Tytułem Nawiedzenia PANNY MARYEY. Z zebraniem słow rożnych y dyskursow pospolitych, y na końcu z przydatkiem rozmow bardzo potrzebnych y pożytecznych. Do druku podany przez Zakonnice Nawiedzenia Nayświętszej Panny Klasztoru Krakowskiego. W Drukarni Franciszka Cezarego, Kraków 1716.

Uwagi: Estreicher nie notuje [druk przechowywany jest w Bibliotece Stradomskiej ks. Misjonarzy w Krakowie, sygn. 155-V-O₂]. Reedycja ta (omówiona w artykule M. Jakubczyka 2013a) nie wykazuje większych zmian w stosunku do pierwowzoru z 1699 r. Dodano tu tylko m.in. kilka nowych rozmówek francusko-polskich (Przydatek inszych dyskursów), a także modlitwy i „westchnienia” na każdy dzień tygodnia.

 1740

Opis bibliograficzny: Grammatyka francusko-polska z rożnych ták świężo wydanych iáko y dawnieyszych zebrana iasnie oswieconemu Xiążęciu Jmći Marcinowi Lubomirskiemu staroscie Lipinskiemu uczyć się Francuskiego ięzyka zaczynaiącemu dla zabawki ofiarowana. W Drukarni J.K. Mći y Rzeczyp. i Koll. Sch. Piarum, Warszawa 1740.

Uwagi: Estreicher nie notuje [egzemplarz przechowywany jest w Bibliotece Stradomskiej ks. Misjonarzy w Krakowie, sygn. 259-III-C₅]. Na karcie tytułowej brak nazwiska autora, jednakże druk ten przypisywany jest Dąbrowskiemu. Edycja nie zawiera przedmowy. Dzieło ma charakter w pełni kompilacyjny: połączono tu (bez podania źródeł) Nouvelle méthode Duchênebillot z Kluczem Malickiego oraz jego Lexykonem francusko-polskim. Poszczególne części tych dzieł są z sobą na przemian spajane w formie traktatów (pomysł zaczerpnięty z MAL):

• Traktat I (fonetyka i ortografia francuska) pochodzi z MAL (wniosek taki wyciągniemy np. stąd, że są w tej edycji, podobnie jak w Kluczu, odwołania – zresztą błędne [zob. opracowanie Klucza] – do nazwiska Saint-Amour);
• Traktat II (morfologia) został częściowo przejęty z DUCH;
• Traktat III, w którym Rozmowy albo Dyskursy pospolite pochodzą z DUCH, a Zebranie niektórych frazesów francuskich... z MAL.
• Traktat IV: O Wokabułach (tu najpierw Equiwoka Francuskie, a następnie Nomenklatura wraz ze Sposobem do intytułowania listow) został przejęty z DUCH.
• Traktat V: Wokabuły z Słow Francuskich y Polskich według porządku alfabetu – jest to znacznie skrócony Lexykon Malickiego [na temat tego słownika zob. Bochnakowa 1991, 102–106 oraz Jakubczyk 2016, rozdz. 1. w cz. III.].

1750

Opis bibliograficzny: Grammatyka Francusko-Polska z rożnych tak świężo wydanych iako y dawnieyszych Zebrana. W Drukarni J.K. Mci y Rzeczypospolitey w Kollegium XX. Scholarum Piarum, Warszawa 1750.

 1755

Opis bibliograficzny: Nouvelle Méthode Pour aprendre la Langue Françoise à l'Usage De Toutes les Jeunes Personnes, qui veulent s'exercer, Comme aussi, pour les Demoiselles Pensionaires de la Visitation Sainte Marie, Enrichi des Plusieurs choses très nécessaires, sur les Anciennes Éditions, Donnée au Public Par les Dittes Religieuses de la Visitation Ste Marie, du Monastère de Lublin. Tome Premier = Krotki Sposób Do Nauczenia się Języka Francuskiego, Wszystkim wprawdzie, Pragnącym Umieć ten Język, a mianowicie Damom Swieckim, na Edukacyi w Klasztorach Nawiedzenia N. P. Maryi zostaiącym, Z Przydatkiem Wielu bardzo potrzebnych Rzeczy nad Dawnieysze Edycye Podany do Druku Przez Pomieniene Zakonnice, Nawiedzenia N. P. Maryi Klasztoru Lubelskiego, T. 1. W Drukarni J.K.M. Collegium Lubelskiego Societatis Jesu, Lublin 1755.

Wersja elektroniczna: http://dlibra.kul.pl/dlibra/doccontent?id=28654

Uwagi: Na stronie tytułowej podana jest informacja, że jest to pierwszy tom z dwu zaplanowanych. Drugi tom jednakże się nie ukazał.

1759

Opis bibliograficzny: Grammatica Francuska y Polska Albo sposob nayskutecznieyszy do nauczenia się Tak Polakowi Francuskiego, Iako Też Francuzowi Polskiego Języka, Dla wygody uczących się, za pozwoleniem Duchowney Zwierzchności do Druku Podana. W Drukarni J.K. Mći y Rzpltey. XX Scholarum Piarum, Warszawa 1759.

Wersja elektroniczna: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/222681

1763

Opis bibliograficzny: Grammatyka Francuska y Polska Albo sposob nayskutecznieyszy do nauczenia się Tak Polakowi Francuskiego, Iako Też Francuzowi Polskiego Języka, Dla wygody uczących się, poczwarte do Druku Podana. W Drukarni J.K. Mći y Rzpltey. XX Scholarum Piarum, Warszawa 1763.

1768

Opis bibliograficzny: Méthode pour apprendre facilement la Langue Françoise donnée à l'usage des demoiselles pensionaires des monastères de Cracovie, de Varsovie, de Lublin et de Vilna, des Religieuses de la Visitation de Sainte Marie, augmentée par un recueil de differens mots, et plusieurs entretiens très utils et nécessaires, Par les dites Religieuses de la Visitations Sainte Marie, du Monastère de Cracovie, Reimprimé à Cracovie = Sposob łatwieyszego nauczenia się po Francusku do używania Ichmosciom damom swieckim, w klasztorach krakowskim, warszawskim, lubelskim, y wileńskim Panien zakonnych pod tytułem Nawiedzenia Maryi, Podany, z zebraniem słow, y z przydatkiem rozmow bardzo potrzebnych, y pożytecznych. Przez pomienione zakonnice od Nawiedzenia Nayświętszey Panny Maryi klasztoru krakowskiego. Przedrukowany w Krakowie 1768, w drukarni Kazimierza Jakowskiego typografa J.K. Mći.

[1771]

Opis bibliograficzny: Recueil De Divers Suiets Tirés de quelques auteurs Le plus utile À apprendre la langue Françoise Pour l'usage des Jeunes Personnes, qui veulent s'y appliquer, Particulièrement pour les Demoiselles Pensionaires de la Visitation Sainte Marie. Nouvelle Édition augmentée de diverses Instructions, de prières & d'un abrégé de la créance, Imprimée au College des PP. de la Compagnie de Jesus [‘w Drukarni Jezuitów’], Lublin, (ante) [1771].

Wersja elektroniczna: http://dlibra.kul.pl/dlibra/doccontent?id=22138

1772

Opis bibliograficzny: Grammatyka Francusko-Polska Albo sposob nayskutecznieyszy do nauczenia się Tak Polakowi Francuskiego, Iako Też Francuzowi Polskiego Języka, Dla wygody uczących się, popiąte do Druku Podana. W Drukarni J.K. Mci y Rzplitey u XX. Scholarum Piarum, Warszawa 1772.

Wersja elektroniczna: https://polona.pl/item/68297521

1783

Opis bibliograficzny: F.D. Duchênebillot, Nouvelle méthode très facile pour apprendre en peu de tems á lire, écrire et parler françois, avec un recueil de differens mots, et un petit discours familier á la fin = F.D. Duszenbillo, Nowy sposob do nauczenia się łatwo y w prętkim czasie czytać, y pisać, y gadać po francuzku, Wydany, z zebraniem słow rożnych y dyskursikiem pospolitym na koncu. W Drukarni Tomasza Pillera, Lwów 1783.

1789

Opis bibliograficzny: Grammatyka Francuzko-Polska, Albo sposób naydoskonalszy do nauczenia się Tak Polakowi Francuzkiego, Jako Też Francuzowi Polskiego Języka Dla wygody uczących się do Druku Podana. W Drukarni J.K. Mci i Rzplitey u XX. Schol. Piar., Warszawa 1789.

Ciekawostki

• Duchênebillot opanował(a) w sumie w bardzo dobrym stopniu język polski jako obcy (polszczyznę końca XVII wieku).
• Z gramatyką Duchênebillot polemizuje (nie zawsze słusznie) B.K. Malicki w wydanym rok później Kluczu do języka francuskiego. Krytykuje on Duchênebillot, zwracając uwagę na trzy główne kwestie: a) zbyt skąpy opis reguł fonetyki i ortografii francuskiej; b) za mało polskich terminów gramatycznych (za dużo natomiast spolszczonych terminów łacińskich★); c) błędne zakwalifikowanie francuskich czasowników do odpowiednich wzorców koniugacyjnych [zob. Koronczewski 1961, 21–22; por. też: Jakubczyk 2013a].

Wersja elektroniczna

W formie cyfrowej dostępne są niektóre wznowienia dzieła (zob. wyżej reedycje wydane w latach: 1755, 1759, [1771], 1772).