Dawne ortografie, gramatyki i podręczniki języka polskiego
Charakterystyka psychologiczna języka polskiego jest jedną z 25 rozpraw, które zostały zamieszczone w tomie II (dział III, część I) Encyklopedii polskiej, zatytułowanym Język polski i jego historya z uwzględnieniem innych języków na ziemiach polskich. Charakterystyka psychologiczna... rozpoczyna się od wykładu podstawowych tez i określenia celów psychologicznej koncepcji języka. Baudouin de Courtenay był przekonany o bezwzględnej psychiczności mowy ludzkiej. Indywidualnie istniejący świat psychiczno-językowy (myślenie językowe) mógł narodzić się tylko w społeczeństwie, dzięki wzajemnym kontaktom międzyludzkim, a język ludzki ma sens, o ile służy komunikacji. Centralne pojęcie w analizie procesów językowych stanowi wyobrażenie, czyli jednostka psychiczna. Wyobrażenia to trojakiego rodzaju elementy językowe: fonetyczne, semazjologiczne (semantyczne) i morfologiczne. Fonema – element psychiczny języka – to połączenie kilku kinem, akusm i kinakem, skojarzone z wyobrażeniem jednoczesności prac fizjologicznych i ich rezultatów akustycznych. Morfemy to jednolite i niepodzielne jednostki morfologiczne, związane (skojarzone) z pewnym znaczeniem.
Następujące w języku zmiany warunkowane są przez procesy psychiczne polegające na asocjacji, czyli kojarzeniu wyobrażeń. Rezultatem asocjacji jest fonetyzowanie, semazjologizowanie i morfologizowanie się elementów językowych. Istotę semazjologizacji i morfologizacji elementów fonetycznych ilustrują stosunki alternacyjne, czyli obocznościowe. Asymilacja (wyrównywanie form) – stale zachodzące w myśleniu językowym procesy zmian językowych, powstawania innowacji morfologicznych, dostrzegane po uwidocznieniu się zmian. Pismo ma szereg właściwości obcych tekstom fonicznym; grafizacja polega na przyłączaniu dodatkowo wyobrażeń pisano-wzrokowych do wyobrażeń językowych.
Człowiek rzutując swoje ja na świat zewnętrzny, jednocześnie animizuje i substantywizuje rzeczywistość. Tak ożywione pojęcia wpływają na sposób myślenia człowieka o sobie i otaczającym świecie. Zjawisko stereotypizacji rzeczywistości, łączy się z silnie negatywnymi lub pozytywnym ocenami i przeżyciami. Myślenie językowe polskie jest zabarwione rodzajowością płciową czyli seksualną – seksualizacja, maskulinizacja (usamczenie) i wirylizacja (umęszczyźnienie) stanowi najdonioślejszy skutek animizacji. Stanowisko Baudouina de Courtenay w materii językowego obrazu rzeczywistości zbliżone jest do poglądów Humboldta.
Przejdź do gramatykiGrammatica francuska i polska…. ukazała się anonimowo w roku 1759. Karol Estreicher jej autorstwo przypisał pijarowi Stanisławowi Dąbrowskiemu. Gramatyka ma charakter kompilacyjny, w większości treści w niej zawarte zaczerpnięte zostały z innych gramatyk francuskich – Klucza do języka francuskiego... (1700) Bartłomieja Kazimierza Malickiego i Nouvelle methode... F.D. Duchênebillot (1699). Wydana została po raz pierwszy w 1740 r. Autor dzieła w czterech traktatach, podzielonych na rozdziały, opisuje głównie język francuski, jego fonetykę i ortografię oraz składnię, punkt odniesienia rozważań stanowi język polski. Gramatyka Dąbrowskiego była wykorzystywana do nauki języka francuskiego w Szkole Rycerskiej.
Przejdź do gramatykiJan Nepomucen Deszkiewicz był gramatykiem amatorem. Wydana w roku 1846 gramatyka składa się z części wstępnych oraz czternastu rozdziałów poświęconych klasyfikacji mowy, poszczególnym jej częściom (wykrzyknikom, zaimkom, rzeczownikom, imionom przymiotnym, przysłówkom, przyimkom, spójnikom, słowom), składni, iloczasowi, pisowni, wierszowaniu oraz tworzeniu wyrazów. Autor wiele miejsca poświęca objaśnieniu pochodzenia każdej z ośmiu części mowy, które wyodrębnia. Prezentuje wzory odmian tych części, które odmianie podlegają. Porusza także kwestie poprawnościowe. Podaje przykłady błędów i propozycje ich poprawy. Gramatyka ma charakter dydaktyczny i jest skierowana do całego narodu. Za podstawę i najdoskonalszy przykład polszczyzny Deszkiewicz uznaje język XVI wieku, w związku z tym innowacyjność tej gramatyki ma polegać m.in. na przywróceniu liczby podwójnej czy zachowaniu kreskowania e ścieśnionego. Gramatyka miała tylko jedno wydanie, ale wzbudziła zainteresowanie współczesnych, o czym świadczą jej recenzje. Była w nich krytykowana m.in. za zacofanie czy puryzm językowy.
Przejdź do gramatykiNouvelle méthode… to pierwszy podręcznik języka francuskiego, który został napisany po polsku (niektóre jego części są dwujęzyczne francusko-polskie). Składa się z trzech zasadniczych partii: a) gramatyki języka francuskiego, b) słownika francusko-polskiego oraz c) rozmówek francusko-polskich. Dzieło zamyka dodatek fonetyczny poświęcony wymowie liter polskich pt. Petite instruction pour la prononciation des lettres polonoises (= Krótki sposób do nauczenia się wymowy liter polskich), napisany tylko po francusku. Ten dodatek przeznaczony był dla Francuzów, a samo jego zamieszczenie w omawianym druku pozwala stwierdzić, że z podręcznika mieli korzystać nie tylko Polacy uczący się języka francuskiego, ale również Francuzi przebywający wówczas w Polsce, którzy chcieli nauczyć się języka polskiego. Podręcznik F.D. Duchênebillot był wznawiany w ciągu XVIII wieku w sumie 13 razy, co może świadczyć o jego dużej wówczas popularności.
Zamieszczona w Nouvelle méthode… gramatyka składa się z trzech części, z których pierwsza poświęcona jest francuskiej fonetyce i ortografii, a druga – morfologii z elementami składni. Trzecią natomiast, niemającą w zasadzie charakteru gramatycznego, bo dotyczącą francuskich ekwiwoków (homonimów leksykalnych), można by uznać za dodatek do dwu wcześniejszych. Z gramatyką Duchênebillot polemizuje (nie zawsze słusznie) B.K. Malicki w wydanym rok później Kluczu do języka francuskiego…
Przejdź do gramatykiWydany w roku 1776 Zbiór rzeczy…. sprawia kłopoty, jeśli chodzi o jego przynależność gatunkową: gramatyka czy – ze względu na zakres wskazówek poprawnościowych (dobre, dobrze – złe, źle) – poradnik językowy. W uzasadnieniu swoich rozstrzygnięć – jak wykazał rozbiór krytyczny dzieła – autor odwoływał się do słownika Grzegorza Knapiusza (1643-1644), Sebastiana Petrycego parafrazy wierszy Horacego (1609) i współczesnych pisarzy: Adama Naruszewicza oraz Dawida Pilchowskiego. Zbiór rzeczy… składa się XXI rozdziałów, do części z nich dołączone zostały mniejsze lub większe zbiory słów, najobszerniejszy zamieszczony jest w ostatnim rozdziale. Rozważania swoje Dudziński rozpoczyna od kwestii ortograficzno-interpunkcyjnych, następnie omawia zagadnienia fonetyczne, fleksyjne i składniowe (związek rządu), najwięcej uwagi poświęca słownictwu. Za podstawę podziału słownictwa – co wynika z układu treści – przyjmuje: formę wyrazów, ich wartość stylistyczną, czas pojawienia się w języku, etymologię, przynależność do określonego kręgu tematycznego oraz ich wieloznaczność. Ponieważ Dudziński miał kontakt z regionalną odmianą polszczyzny (pochodził z Mazowsza, uczył się w Połocku i Wilnie, był nauczycielem w Mińsku), przedmiotem jego oceny poprawnościowej stały się również regionalizmy, z tego też powodu Zbiór rzeczy… jest cennym źródłem wiedzy o polszczyźnie północnokresowej.
Przejdź do gramatykiSrawnitielnaja grammatika polskago jazyka s russkim, sostawlennaja uczitielem gimnazii Michaiłom Grubieckim (= Gramatyka porównawcza języka polskiego z rosyjskim, ułożona przez nauczyciela gimnazjum Michała Grubeckiego) była przedrukowana siedmiokrotnie w latach 1872-1895. Stanowi jedną z pierwszych prób porównania gramatyki języków polskiego i rosyjskiego dla potrzeb szkolnych.
M. Grubecki opracował swoją gramatykę na podstawie ówczesnej gramatyki języka rosyjskiego (Russkaja grammatika, I wyd. 1834) Ardaliona Iwanowa. Przykłady rosyjskie zastąpił polskimi, uzupełnił podręcznik o terminy polskie, omówił charakterystyczne cechy języka polskiego, podał informacje dotyczące języka rosyjskiego. Przy formułowaniu teoretycznych zasad opierał się także na podręcznikach Antoniego Małeckiego i Józefa Muczkowskiego.
Książka dzieli się na wstęp i trzy części: Słowoproizwiedienije/Źródłosłów, Słowosoczinienije/Składnia, Prawopisanije/Pisownia. Poczynając od 5. wydania [1887], autor dodaje część praktyczną, zatytułowaną Primier diktowki iz driewnych awtorow (= Przykłady dyktand z dawnych autorów).
Podręcznik Grubeckiego ukazał się w okresie nasilającej się rusyfikacji, z niego uczono w gimnazjach języka polskiego. Zgodnie z rozporządzeniami władz w latach 1869–1899 wszystkie przedmioty (oprócz religii) były wykładane w języku rosyjskim.
Przejdź do gramatyki
Grammatyka języka polskiego przez Maxymiliana Jakubowicza ułożona to wydane w Wilnie w roku 1823, dwutomowe dzieło, uznawane za jedną z najlepszych XIX-wiecznych gramatyk filozoficznych, obejmujące wszystkie podstawowe dziedziny opisu języka – od fonetyki i ortografii poprzez najdokładniej opracowaną fleksję po składnię i pisownię. Stosowany w dziele aparat terminologiczny jest wyjaśniony i zgodny z filozoficzną koncepcją języka, a w samym dziele autor łączy opis podstawowych działów języka z procesem ludzkiego myślenia i postrzegania świata. Przykładowo w składni rzadko stosuje termin zdanie, zastępując go terminem myśl, a we fleksji imiennej zwraca główną uwagę nie na formalne wykładniki przypadków, lecz względy, czyli rolę poszczególnych przypadków w składni, w wyrażaniu myśli. Skomplikowany jest opis fleksji czasownika, w którym autor wydziela szereg kategorii, m.in. rozbudowany, a nieadekwatny wobec rzeczywistości językowej, system czasów. Dobrze wydzielone są alternacje morfonologiczne, choć ich opis nosi na sobie błędy typowe dla ówczesnego stanu wiedzy. Aktualne są niektóre uwagi o składni polszczyzny, np. o wymaganiach składniowych równoważników imiesłowowych zdania.
Przejdź do gramatykiPraktyczny wykład nauki języka polskiego… Józefy Kamockiej (I wydanie: 1870 r.) to jedna z pierwszych gramatyk języka polskiego napisanych przez kobietę. Książka obejmuje zakres materiału przeznaczonego do opanowania przez dzieci w najmłodszych klasach. Sam podręcznik skierowany jest jednak przede wszystkim do ich matek, które – w założeniu autorki – miały przekazywać dzieciom zawartą w nim wiedzę. Z tego założenia – a także z dydaktycznego przygotowania autorki, która była uczennicą propagującego nowe idee wychowania Stanisława Jachowicza oraz czynną nauczycielką – wynika sposób przedstawienia treści. Przyjęto konwencję pytań i odpowiedzi oraz wprowadzono liczne śródtytuły, a wywód zilustrowano tablicami odmiany, poparto przykładami i uzupełniono ćwiczeniami sprawdzającymi (wraz z rozwiązaniami). Omówione w podręczniku działy (w ówczesnym rozumieniu wchodzące w skład gramatyki) to: O grammatyce (wykład morfologii), Nauka o składni, O użyciu znaków przestankowych, O pisowni.
Dzieło J. Kamockiej spotkało się z dużym zainteresowaniem, o czym świadczy liczba wydań: wznawiano je aż ośmiokrotnie.
Przejdź do gramatykiWydana w roku 1767 książka O początku, dawności, odmianach… składa się z 16 części (zwanych przez autora Zdaniami). Zdania 1-7 są poświęcone genealogii języków słowiańskich i języka polskiego. Odwołując się do bogatej literatury przedmiotu i etymologii Kleczewski dowodzi, że językiem słowiańskim posługiwali się Skitowie (Scytowie), następnie Sarmaci i Słowianie. W Zdaniach od 8-11 podejmuje ważne kwestie z zakresu kultury języka polskiego, szczególną uwagę poświęca zapożyczeniom, terminologii naukowej i zawodowej, makaronizmom, neologizmom (formułuje kryteria ich oceny), właściwemu doborowi słów i poprawnej wymowie. W stosunku do zapożyczeń reprezentuje postawę purystyczną, podaje propozycje ich zastąpienia neologizmami rodzimymi, wyrazami dawnymi lub wyrazami zapożyczonymi z innych języków słowiańskich. Krytykuje lekceważący stosunek do języka ojczystego, zaniedbania w kształceniu językowym, zwraca uwagę na brak gramatyki i skodyfikowanej normy. Pozytywnie ocenia inicjatywy podejmowane przez otoczenie króla Stanisława Poniatowskiego, których celem było doskonalenie języka. Zdanie 12 poświęcone jest sprawom wychowania, 13 pożytkom z czytania książek i kształceniu umiejętności zapamiętywania, Zdania 14-16 tłumaczeniu i pisaniu książek po polsku.
Swoim dziełem dołączył Kleczewski do grona działaczy oświeceniowych (Franciszka Bohomolca, Ignacego Krasickiego, Adama Kazimierza Czartoryskiego), którzy w XVIII w. podjęli walkę o odrodzenie języka ojczystego.
Przejdź do gramatykiOnufry Kopczyński znany jest przede wszystkim jako twórca tzw. gramatyki szkolnej, napisanej i wydanej na zlecenie Komisji Edukacji Narodowej w latach osiemdziesiątych XVIII wieku. Powstająca na przełomie XVIII i XIX wieku Grammatyka języka polskiego została wydana rok po śmierci autora i jest w dużej mierze wynikiem rewizji Grammatyki dla szkół narodowych i ewolucji gramatycznych koncepcji autora. Dzieło liczy 267 stron i składa się z trzech części, podzielonych na mniejsze rozdziały. Układ ten podporządkowany został klasycznej triadzie i stanowi odzwierciedlenie teorii Onufrego Kopczyńskiego na temat natury języka, na który jego zdaniem składa się „mowa ustna” (warstwa fonetyczna), „znaczenie” i „malowanie mowy” (warstwa graficzna). Pośmiertna gramatyka języka polskiego przynosi bardzo szczegółowe omówienie tych elementów, dzięki czemu czytelnik otrzymuje charakterystykę wszystkich podsystemów języka. W odróżnieniu od gramatyki szkolnej charakterystyka ta dokonuje się w oderwaniu od opisu łacińskiego, stanowiącego w pierwszym dziele Onufrego Kopczyńskiego punkt wyjścia do rozważań nad gramatyką języka polskiego. Mimo że to we wcześniejszym dziele autor zaproponował polskojęzyczną terminologię gramatyczną, to właśnie w tzw. gramatyce pozgonnej dokonał jej utrwalenia i (w niektórych wypadkach) rewizji. Z punktu widzenia rozwoju myśli gramatycznej XIX wieku Grammatyka języka polskiego z 1817 roku nie przynosi rozwiązań rewolucyjnych, a wiele z zaproponowanych w niej teorii wyrasta jeszcze z krytykowanych później – chociażby przez Józefa Mrozińskiego – koncepcji oświeceniowych. Nie zmienia to jednak faktu, że wkład dzieła w rozwój zarówno polskiej myśli, jak i (przede wszystkim) terminologii gramatycznej jest nie do przecenienia.
Przejdź do gramatykiSystematyczna składnia języka polskiego A. Krasnowolskiego to jedna z pierwszych polskich gramatyk poświęconych w całości zagadnieniom syntaktycznym. Dzieło składa się ze Wstępu, w którym autor objaśnia podstawowe pojęcia z zakresu składni, oraz dwóch zasadniczych części. W pierwszej, poświęconej zdaniom pojedynczym, zostały opisane nadrzędne (podmiot i orzeczenie) i podrzędne części zdania (określenia rzeczownika, czasownika i przymiotnika oraz dopełnienia), w drugiej zaś zawarty jest opis składni zdań złożonych. Zdania złożone podzielił Krasnowolski według trzech kryteriów: zastępowanej części mowy, omawianej części zdania i sposobów zespolenia zdań składowych na: 1) zdania rzeczowne, czasownikowe, przymiotne i przysłówkowe, 2) zdania podmiotowe, orzecznikowe, określające, okolicznościowe i dopełniające, 3) zdania spójnikowe, pytajne i względne. Autor nie lekceważył kwestii poprawnościowych i wskazywał różne barbaryzmy syntaktyczne.
Gramatyka A. Krasnowolskiego została pozytywnie przyjęta przez krytyków i odbiorców, o czym świadczy liczba wydań oraz opracowanie skróconej wersji przeznaczonej dla szkół. A. Krasnowolski był pierwszym językoznawcą, który opisał tak wiele zagadnień syntaktycznych polszczyzny, ujednolicił terminologię składniową i wprowadził nowe definicje znanych terminów. Również XX-wieczni językoznawcy doceniają merytoryczny wkład autora w rozwój wiedzy o składni języka polskiego: wykorzystanie kryteriów formalnych i logicznych w klasyfikacji pojęć, oddzielenie zdań bezpodmiotowych od jednoelementowych, wyodrębnienie przydawki jako określenia rzeczownika, wstępne opisanie dopowiedzenia jako odrębnej części zdania, pogłębienie opisu różnych części zdania. Polskie językoznawstwo zawdzięcza autorowi m.in. wyodrębnienie okolicznika porównawczego, okolicznika względu i okolicznika okoliczności towarzyszącej.
Przejdź do gramatykiGramatyka języka polskiego autorstwa Tadeusza Lehra-Spławińskiego i Romana Kubińskiego, przeznaczona pierwotnie dla uczniów, została opublikowana po raz pierwszy w roku 1927 nakładem Wydawnictwa Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich. W sumie doczekała się siedmiu wydań, przy czym wydanie piąte ukazało się dwukrotnie. Autorzy dzieła opisują gramatykę polską w trzech głównych, nienumerowanych rozdziałach, podzielonych na mniejsze podrozdziały i paragrafy. Pierwszy rozdział poświęcony jest głosowni (fonetyce i fonologii), drugi morfologii, natomiast trzeci – składni. Najdokładniej została omówiona morfologia. Warto zaznaczyć, że choć nie jest to dzieło, które jako całość cechowałoby duże nowatorstwo, to Lehr-Spławiński i Kubiński wyrażają w nim pewne oryginalne myśli oraz używają osobliwych terminów gramatycznych (np. orzeczenie domyślne, przydawka ilościowa przydawki).
Przejdź do gramatykiKlucz do języka francuskiego... jest drugą polskojęzyczną gramatyką języka francuskiego opublikowaną w Polsce (pierwszą była Nouvelle méthode... F.D. Duchênebillot, wydana w 1699 r.). Malicki postanowił ją wydać – jak wynika z przedmowy w niej zamieszczonej – jako pracę wyraźnie konkurencyjną i krytyczną wobec opublikowanej rok wcześniej gramatyki Duchênebillot. Klucz…, napisany z myślą o Polakach uczących się języka Moliera, miał stanowić pierwszy rzetelny wykład poświęcony francuszczyźnie, oparty na uznanych we Francji publikacjach gramatycznych (podstawowym źródłem, z którego korzystał Malicki, była dwujęzyczna łacińsko-francuska gramatyka M. Mauconduit pt. Nouvelle Grammaire Françoise..., wydana w Paryżu w 1678 r.). Z drugiej zaś strony Klucz … miał spełniać, jako przystępna pomoc w nauce gramatyki francuskiej, praktyczne cele dydaktyczne.
Klucz ... składa się z trzech traktatów poświęconych kolejno: a) fonetyce i ortografii („ortografii”), b) morfologii odmiennych części mowy („etymologii”), c) morfologii nieodmiennych części mowy oraz składni („syntaksie albo konstrukcji, po polsku: zgadzaniu terminów”). Omawiana gramatyka nie miała oficjalnych wznowień (jej fragmenty były jednakże w ciągu XVIII stulecia kilkakrotnie przedrukowywane nielegalnie). Wydany w 1701 roku Lexykon francusko-polski jest zamierzoną przez Malickiego kontynuacją oraz uzupełnieniem Klucza…
Przejdź do gramatykiW opublikowanej we Lwowie w 1863 Gramatyce języka polskiego większej Antoni Małecki wykorzystał osiągnięcia lingwistyki porównawczej i uwzględnił w opisie historyczny rozwój języka, dzięki czemu jego opracowanie odbiegało poziomem naukowym od wcześniejszych podręczników. Podejście historyczne odcisnęło sile piętno niemal na wszystkich działach gramatyki (w tradycyjnym rozumieniu tej dyscypliny). W podręczniku znajdziemy nie tylko opis języka współczesnego Małeckiemu, ale także, co jest nowością na tle wcześniejszych polskich prac, obszerne uwagi na temat historii polszczyzny, informacje dotyczące jej rozwoju, przekształceń, zmian językowych o charakterze zarówno systemowym, jak i jednostkowym, a także rekonstrukcje całych wyrazów, poszczególnych końcówek fleksyjnych, przyrostków tematowych, formantów słowotwórczych itd. W literaturze przedmiotu podkreśla się doniosłą rolę opracowania Małeckiego w inspirowaniu nowych poglądów metodologicznych, ponieważ właśnie za sprawą tego podręcznika na dobre zagościł w Polsce nowy nurt badań nad językiem – metoda historyczno-porównawcza, która dominować będzie w polskim językoznawstwie aż do początków XX wieku. Zwraca się także uwagę np. na zawarte w Gramatyce... zupełnie nowatorskie rozumienie kategorii strony, ważne spostrzeżenia dotyczące par aspektowych, rozdzielenie zagadnień słowotwórczych i fleksyjnych (przez wcześniejszych gramatyków opisywanych łącznie) i określenie przedmiotu i zakresu opisu tych działów, nowe, zgodne z zachodnimi gramatykami naukowymi ujęcie niektórych zagadnień deklinacyjnych.
Przejdź do gramatykiLicząca 276 stron gramatyka języka polskiego, której autor w latach 1711-1745 był rektorem Miejskiej Szkoły w Kluczborku, jest obszernym i dokładnym opracowaniem, omawiającym cztery działy gramatyki: ortografię, etymologię, składnię i prozodię. Jak podaje sam autor, podręcznik powstał z potrzeby ułatwienia i usprawnienia procesu nauczania i uczenia się języka polskiego. Autor opracował podręcznik na podstawie własnych doświadczeń jako nauczyciel języka polskiego. Jako zwolennik nauki pamięciowej, kładący nacisk na naukę słówek, napisał typowy podręcznik gramatyczny, omawiający kolejno działy gramatyki, podający reguły i przykłady, ale nie uczący słówek. Zalecał naukę słówek z leksykonów, które doskonale uzupełniają jego kompendium gramatyczne, przewidziane do użytku szkolnego. Swoje dzieło skierował do młodzieży niemieckiej uczącej się języka polskiego w szkole kluczborskiej, później również w szkole byczyńskiej. Gramatyka Jana Ernesta Müllenheima musiała się cieszyć na Śląsku popularnością, skoro doczekała się trzech wydań (1717, 1726, 1755), choć stwierdzić należy, że nie jest to lekka lektura, autor posługuje się łacińską terminologią gramatyczną, komentarz gramatyczny jest miejscami skąpy i nie zawsze wystarcza, by zrozumieć licznie prezentowane paradygmaty odmiany.
Przejdź do gramatykiZasady... R. Piotrowskiego zostały wydane z myślą o licealistach Szkoły Narodowej Polskiej w Paryżu (powszechnie zwanej szkołą batignolską). Dzieło składa się z dwóch odrębnie opublikowanych części, z których pierwsza poświęcona jest przede wszystkim morfologii, a druga, dopełniająca ją, składni. Piotrowski wyraźnie podał źródło, z którego korzystał, pisząc część składniową; była to „gramatyka Józefa Muczkowskiego”. Obydwie części zostały ułożone według metody pytań i odpowiedzi (ówcześni polscy gramatycy taki układ nazywali katechizmowym). Wiadomości fonetyczne zostały tylko krótko zarysowane we wstępie do partii pierwszej, podczas gdy pisowni polskiej zostały w Zasadach... poświęcone osobne rozdziały (jeden w części pierwszej i jeden w drugiej), a także trzy Dodatki do pierwszej części tej Gramatyki. Przykładowo ostatni z tych dodatków, autorstwa Feliksa Wrotnowskiego, zawiera – jak wskazuje jego tytuł – wiadomości O znaczeniu i używaniu głosek: i, j, y. Zasady..., mieszczące zagadnienia z zakresu morfologii i składni oraz fonetyki i ortografii, można uznać za pełną gramatykę pedagogiczną (opartą jednak na ówczesnych gramatykach „naukowych”).
Przejdź do gramatykiJacek Idzi Przybylski – filolog klasyczny, poliglota, tłumacz, poeta, profesor uniwersytetu w Krakowie i bibliotekarz – wyłożył swoją myśl o języku polskim przy okazji pracy nad komentarzami do swoich tłumaczeń z literatury greckiej. Jego dzieło to zaledwie „dorywczy roztrzęs Narodowego Języka”, który został napisany w formie artykułu hasłowego Język Polski w słowniku ze wspomnianymi objaśnieniami zatytułowanym Klucz staroświatniczy do sześciudziesiąt dwu śpiewów Homera i Kwinta (Kraków, 1816).
Rozprawa jest wykładem tego, jak Przybylski postrzega język i jak go opisuje. Najważniejszym przyczynkiem jej powstania była bowiem chęć objaśnienia swoich postępowań translatorskich, cechujących się oryginalnością i wolnością w doborze środków językowych. Krakowianin nie zamierzał układać nowej, co więcej – powszechnej, gramatyki, tym bardziej że cenił pracę Onufrego Kopczyńskiego i uważał ją za wyczerpującą. Jego praca nie jest więc przeznaczona dla szerokiego odbiorcy. Erudycyjny wywód zaadresowany jest do „prawoświatłych Rodakow”, „Taynioznawcow”.
To, jak również silne, autorskie piętno wpisuje gramatykę Przybylskiego w amatorski, pozanaukowy nurt gramatykopisarstwa charakterystyczny dla 1. połowy XIX w. Każda z pięciu części: Przystęp, a także Pismownia (w której opisuje zasady pisowni), Wywodnia (opis etymologii i morfologii, a w jej obrębie głównie słowotwórstwa), Szykownia (składni) i Wyśpiewnia (prozodii) składające się na opis główny systemu, zawiera liczne dygresje, w których autor uzasadnia m.in. swoje poglądy na właściwe użycie słów (ich ukoronowaniem jest wyrazar – obszerny słownik o charakterze etymologiczno-poprawnościowym). Uwagę zwraca zwłaszcza osobliwa terminologia gramatyczna będąca konsekwencją tych poglądów (np. istotnik – rzeczownik, przedzak – przyimek, uczęstniak – imiesłów, okoliczniak – przysłówek – natrącak – wykrzyknik). Dzieło Przybylskiego, choć nie rewolucyjne i niewolne od błędów, zawiera pewne nowoczesne ujęcia problemów gramatycznych, jak choćby postulat usunięcia samogłosek pochylonych czy rozróżnienie szeregu y – i – j, a także interesujące klasyfikacje będące wynikiem właściwego temu autorowi samodzielnego spojrzenia na język.
Licząca 111 stron gramatyka języka polskiego, której autor był nauczycielem języka polskiego i włoskiego na Uniwersytecie Lipskim, jest opracowaniem omawiającym kolejno trzy działy gramatyki: ortografię, etymologię i składnię. Nie jest to opracowanie obszerne bądź szczegółowe, jest bardziej zarysem gramatyki języki polskiego. Autor opisuje poszczególne zagadnienia skrótowo i ilustruje nielicznymi przykładami. Wielokrotnie odsyła natomiast do dzieł innych autorów (np. gramatyk łacińskich), wskazując je jako źródło wiedzy o gramatyce języka polskiego. W opisie posługuje się terminologią łacińską. Od użytkownika swojej gramatyki oczekuje zatem znajomości gramatyki łacińskiej. Przemawia za tym również fakt, że autor skraca komentarz gramatyczny lub pomija go zupełnie, twierdząc, że jest zbyteczny, gdyż omawiane zjawisko gramatyczne występuje również w łacinie.
Podręcznik jest skierowany do niemieckiego odbiorcy, dla którego znajomość języka polskiego stała się nie tylko pożyteczna, lecz także niezbędna z chwilą wstąpienia na tron polski Augusta II z saskiej dynastii Wettynów. Jak sam podaje w przedmowie, obydwa kraje stały się przez to wspólnotą gospodarczą i społeczną. Potrzebę wydania swojego dzieła uzasadnia faktem, że dostępne na rynku starsze podręczniki do nauki języka polskiego straciły na aktualności, gdyż język polski – jak wszystkie inne języki – z roku na rok staje się coraz doskonalszy i subtelniejszy. Podręcznik, który oddaje czytelnikom do użytku, uczy aktualnego języka.
Przejdź do gramatykiE. Rykaczewski zredagował swoją Grammaire... z przeznaczeniem dla szkół polskich w Paryżu powstałych podczas Wielkiej Emigracji. Swoje dzieło napisał on w całości po francusku (z wyjątkiem polskich przykładów) i tylko miejscami stosuje również polską (oprócz francuskiej) terminologię gramatyczną. Grammaire... składa się z dwóch części, z których pierwsza (niezatytułowana) poświęcona jest polskiej morfologii, a druga, jak wskazuje jej tytuł, składni. Krótkie wprowadzenie fonetyczne zostało zredagowane jako Wstęp do części pierwszej. Rykaczewski, podając w tekście gramatyki poszczególne reguły językowe, zawsze ilustruje je przykładami własnymi oraz dłuższymi cytatami z literatury polskiej. Omawiane dzieło można by dziś uznać za pełną (z wyjątkiem części fonetycznej) i dlatego obszerną gramatykę naukową (jest to szczegółowa gramatyka teoretyczno-materiałowa o charakterze normatywnym, a nie gramatyka pedagogiczna). Jak wykazała analiza, Grammaire... jest raczej gramatyką języka ojczystego (choć po francusku napisaną), aniżeli obcego i drugiego.
Przejdź do gramatykiPodręcznik Kazimierza Wóycickiego poświęcony jest stylistyce i rytmice polskiej. Zakres pojęcia stylistyki jest w tym opracowaniu obszerny i urozmaicony m.in. poprzez uwzględnienie zagadnień wersyfikacji zgodnie z ówczesnym zwyczajem, a także kwestii leksyki, stylistycznych aspektów gramatyki, dialektologii, stylizacji, metaforyki, i tzw. zwrotów krasomówczych. Według autora zadaniem stylistyki jest badanie środków językowych, które służą do wyrażania myśli i uczuć człowieka. Zawartość książki jest bardzo zróżnicowana, obejmuje zagadnienia związane z codziennym posługiwaniem się językiem – słownictwem i gramatyką, z figurami pojawiającymi się w tekstach, aż po analizę utworów prozatorskich i poetyckich. Wśród bogactwa zgromadzonej tu tematyki zwraca uwagę rozdział poświęcony różnym odmianom polszczyzny: językowi mówionemu i pisanemu; językowi literackiemu, czyli ogólnopolskiemu, oraz jego odmianom specjalnym i terytorialnym, a także życiu wyrazów: archaizmom i neologizmom.
Teoria przedstawiana w podręczniku ograniczona jest do minimum, ponieważ jego celem jest zgromadzenie wielu ćwiczeń praktycznych ułatwiających nauczycielom pracę z uczniami nad tekstami literackimi. Celem ćwiczeń jest zadawanie pytań, pobudzających uczniów do dyskusji, szukania odpowiedzi oraz doskonalenia umiejętności językowych oraz analitycznych potrzebnych podczas pracy z tekstem.
Przejdź do gramatykiPodstawowym celem pracy było poszukiwanie prawdy o języku polskim. Jako wnikliwy obserwator języka autor wyróżnia kilka typów komunikacji i – co za tym idzie – odmian języka. Wyraźnie zarysowuje podział na polszczyznę: pisemną i ustna oraz polszczyznę wyższych warstw społecznych i ludu. Żochowski stawia przed gramatykami wysokie wymagania prawdziwości, logiczności i konsekwencji wywodu. Części mowy… zostały napisane dla nauczycieli uczący języka polskiego jako obcego i cudzoziemców. Długoletnia praktyka nauczycielska autora w szkole żydowskiej przyczyniła się do rozwinięcia refleksji nad gramatyką języka polskiego i wymusiła konieczność opracowania odpowiedniego kompendium gramatycznego. Autor określił podstawę przyjętych założeń teoretycznych przyznając, że nie jest autorem wszystkich przyjętych w pracy rozwiązań, ale przyjmuje je głównie za Józefem Mrozińskim. Mroziński był dla autora Części mowy… wzorem do naśladowania, nie tylko w sposobie myślenia o języku, ale też w sposobie budowania wywodu. Za wspólne należy uznać odrzucenie apriorycznych wzorców opisu polszczyzny zbudowanych na podstawie opisów gramatycznych innych języków; formułowanie wniosków tylko na podstawie wnikliwych analiz; polemiczność wywodu i odwoływanie się do tekstów historycznych. Treść Części mowy… została podzielona na 325 paragrafów, które wypełniają trzynaście rozdziałów książki. Pierwszy rozdział został poświęcony fonetyce, drugi wyliczeniu części mowy odmieniających się przez przypadki. Rzeczownikom autor poświęcił pięć rozdziałów ( III–VII); przymiotnikom trzy rozdziały (VIII–X), liczebnikom (XII) i zaimkom (XIII) po jednym rozdziale. Rozdział XI omawia tak zwane imiona nieforemne i ułomne. Gramatyk w kilku miejscach prezentuje własne, oryginalne ujęcie zagadnień, proponuje swoje terminy. Część sądów wytrzymuje próbę czasu.
Tekst Żochowskiego jest bardzo zróżnicowany stylistycznie.
Przejdź do gramatyki